4 - بعد اجتماعى ( اطلاع يافتن از احوال و آداب و افكار و فرهنگهاى اقوام ) .
5 - بعد اخلاقى ( رعايت آداب لازم و ضرورت سلوك متعالى در اين سفر ) .
و جوهر چهار بعد اخير نيز توحيدى است ، از جمله بعد سياسى ، زيرا نفى طاغوت نيز يك تكليف الهى است ، و بايد در آن تكليف ( تظاهرات و شعار دادنها ) نيز قصد قربت كرد تا به صورت عبادت واقع شود . و يكى از حكمتهاى امن بودن حرم الهى ( * ( وَمَنْ دَخَلَه كانَ آمِناً ) * ) همين است كه مسلمانان بتوانند در آنجا همهء مسائل و مصالح خويش و جامعه و كشور خويش را و چگونگى حكومتهاى خود را مطرح كنند ، و مسلمانان حاضر در حج را در بارهء مسائل مختلف جهان اسلام آگاه و بيدار سازند . و اين همان چيزى است كه استعمارگران از آن به سختى مىهراسند ، زيرا بيدارى مسلمانان جهان به معناى سقوط آنان است .
در سالهاى اخير ، از سوى حاجيان ايرانى ( و حاجيان برخى كشورهاى ديگر كه به آنان مىپيوندند ) ، اقدامى در اين باره صورت مىگيرد . و مىنگريم كه همين اقدام ساده و محدود ( و فاقد برنامه ريزى دقيق و لازم ) ، تا چه اندازه مايهء نگرانى جنايتكاران جهانى و فرمانبران آنان - در داخل حجاز - مىشود ، تا جايى كه به جنايتى بزرگ و تاريخى دست مىيازند ، و خون زائران خانهء خدا را ( و به تعبير خودشان : « ضيوف الرّحمن « ميهمانان خداى مهربان » را ) در جوار « مسجد الحرام » ( و در حرم امن الهى ) بدان گونه بر زمين مىريزند . و اين همه از همان هراس بزرگى است كه استعمارگران جنايتكار و دستنشاندگان بيمقدار آنان ، از بيدارى و آگاهى و اتحاد مسلمانان جهان ، دارند .
در بارهء حج - اين عمل عظيم و جامع ، و ابعاد عميق احكام آن ، و اسرار ژرف اين مناسك - از نظرگاههاى گوناگون ، بايد در جاى خود بحث بشود ، به ويژه از بعد روحانى - جسمى ، و جسمى - روحانى آن ، و صيرورتى كه حجگزار مىتواند از اين راه به آن نايل گردد ، اگر تعليم ديده باشد و غفلت نورزد . ]

447