قوانين كه همه معلومات بالاخره ناچار تحت اين قوانين در مىآيند صرفا مخلوق خود ذهن است ممكنست در واقع و نفس الامر قوانين ديگرى بر اشياء حكومت كند .
بيان كانت در اينجا مفصل است از جمله اين قوانين به عقيده كانت قانون عليت و معلوليت است كانت در باره اين قانون مىگويد رابطه علت و معلول ساخته عقل ما است در عالم حقيقت معلوم نيست ترتب معلول بر علت واجب باشد .
خلاصه آنكه جز يك عده آثار متغير و جزئى و متفرق و پراكنده كه بوسيله حواس وارد ذهن مىشوند آنچه ما در باره جهان خارج ادراك مىكنيم بوسيله يك عده معلومات و مفاهيم و قوانينى است كه ذهن ما از خود ساخته است و ما را مجبور مىكند كه جهان را با اين اشكال و صور و تحت اين قواعد و قوانين ادراك كنيم و البته كانت در اطراف اين مفاهيم و اين قوانين و كيفيت و منشا و ترتيب پيدايش آنها بحثهاى مفصل دارد .
مرحوم فروغى مىگويد حكيم مزبور كانت مىگويد در تحقيق اين مسئله من روش را از آنچه فيلسوفان ديگر داشته‌اند تغيير داده‌ام و مانند كپرنيك [1] در امر هيئت عالم عمل كردم كه او ديد با اين فرض كه ما مركز جهان باشيم و خورشيد و سيارات گرد ما بچرخند مشكلات پيش مىآيد پس فرض را معكوس كرد كه خورشيد مركز باشد و ما گرد او بچرخيم ديد مشكلات به خوبى حل شد منهم ديدم تا كنون ما معتقد بوده‌ايم كه اشياء اصلند و ذهن ما ادراك خود را تابع حقيقت آنها مىكند يعنى بر آنها منطبق مىنمايد از اينرو مشكل پيش آمده است كه در باره اشياء بيرون از ذهن چگونه با معلومات قبلى فطرى مىتوان احكام تركيبى احكامى كه موضوع و محمول در آنها دو مفهوم مختلف هستند ترتيب داد پس من فرض كردم كه ذهن ما اشياء را بر ادراك خود منطبق مىكند يعنى كارى نداريم به اينكه ادراك ذهن ما با حقيقت اشياء مطابق هست يا نيست چون آن را نمىتوانيم بدانيم آنچه ميدانيم اين است كه ما اشياء را آن چنان در مىيابيم كه ادراك ذهن ما اقتضا دارد پس به اين روش مشكل حل شد .
البته فرق بزرگى بين فرض كپرنيك در هيئت عالم و فرض كانت در باب ارزش معلومات هست و آن اينكه با فرض كپرنيك مشكلاتى كه براى علماء هيئت پيش آمده بود حل شد و اما با فرض كانت علاوه بر اينكه خودش متضمن اشكالات غير قابل انحلالى است اشكالاتى كه جميع فلاسفه حتى خود

[1] Copernic

160