در مقاله 5 خواهيم گفت با بيان كانت نمىتوان يقينى بودن رياضيات را اثبات نمود راه ديگرى را بايد جستجو كرد .
ج طبيعيات بيان كانت در طبيعيات مفصل است خلاصه اش آنكه در امور طبيعى ذهن انسان تنها قادر است عوارض و ظواهر فنومنها [1] را كه بحس درمىآيند ادراك كند و از ادراك ذوات نومنها [2] كه مظهر عوارض و ظواهرند عاجز است در مورد ظواهر هم ذهن انسان بواسطه خاصيتهاى مخصوص خود صورتها و شكلهاى مخصوصى بانها مىدهد كه هرگز نمىتوان مطمئن شد در واقع و نفس الامر هم به همين شكل و صورت كه در ذهن ظاهر مىشوند هستند يا نه .
كانت مىگويد حواس تنها مواد وجدانيات و معلومات را به ذهن ميدهند و ذهن از خود مايه بانها مىدهد و بانها صورت مىبخشد تا قابل ادراك شدن مىشوند مىگويد انسان هر چيزى كه تصور مىكند در ظرف زمان و مكان تصور مىكند و براى وى ممكن نيست چيزى از امور عالم را در غير اين دو ظرف ادراك كند ولى زمان و مكان وجود خارجى ندارند بلكه دو كيفيت ذاتى ذهن هستند و صورتهائى هستند كه ذهن به محسوسات خود مىدهد و اگر اين مايه را ذهن از خود نمىآفزود جز يك عده تاثيرات پراكنده متفرق غير مرتبط چيزى وارد ذهن نمىگشت يعنى تصور چيزى براى ذهن دست نمىداد مثلا ما از خورشيد يك تصور واضح داريم و حال آنكه آنچه به وسيله تاثيرات حسى وارد ذهن شده گرمى و روشنائى و رنگ بوده و اگر ذهن روى خاصيت مخصوص خود براى اينها جايگاه مكانى و زمانى تعيين نمىكرد و به اين وسيله اينها را به يكديگر مرتبط نمى ساخت هرگز تصورى از خورشيد برايش دست نمىداد در مقام تشبيه مىگويد معلوم را تشبيه مىكنيم به غذائى كه بايد به بدن برسد و بدل ما يتحلل شود براى اين مقصود بايد مواد خوراكى از خارج داخل معده شود آنگاه بايد معده و اعضاء ديگر هاضمه شيره هائى از خود بر آنها ضميمه كنند تا خوراكها غذا شود پس خوراكها به منزله احساساتند و شيره ها حكم زمان و مكان را دارند .
اين مقدار كه گفته شد در باره وجدانيات يا تصورات اوليه ايست كه ما از اشياء عوارض و ظواهر داريم اما هنگامى كه بخواهيم آن اشياء را موضوع احكام قرار داده تحت كليات در آوريم و قوانين علمى و كلى بسازيم يك عده معقولات ديگر كه آنها نيز مخلوق ذهن هستند و از حس بدست نيامده‌اند دخالت مىكنند و صورت كلى و قانون علمى بانها ميدهند اين

[1] Phenomene
[2] Noumene

159