چيزهاى ديگرى غير از مطابقت با واقع بيان نموده و حقيقت را به نحوهاى ديگرى تعريف كرده‌اند و به گمان خود به اين وسيله خود را از آن محذورات رهانيده‌اند .
اينك بيان بعضى از تعريف و تفسيرهائى كه اخيرا بعضى از دانشمندان كرده‌اند .
اگوست كنت [1] دانشمند معروف فرانسوى و مؤسس فلسفه پوزيتيويسم [2] مىگويد حقيقت عبارت است از فكرى كه تمام اذهان در يك زمان در آن وفاق داشته باشند وى توافق تمام اذهان را در يك زمان علامت حقيقت نمىداند بلكه مىگويد معناى حقيقت غير از اين نيست .
فيليسين شاله [3] كه در باره حقيقت عقيده اگوست كنت را اختيار كرده در فلسفه علمى فصل ارزش و حدود علم مىگويد معمولا در تعريف حقيقت يا صدق مىگويند كه آن مطابقت فكر با موضوع خود و يا مطابقت فكر با واقع است اما اين تعريف نه به حقايق رياضى كه موضوع آنها واقع خارجى ندارد درست منطبق مىشود و نه به حقائق نفسانى كه وجود آنها كاملا ذهنى است و نه به حقائق تاريخى كه موضوع آنها بر حسب تعريف از بين رفته است صادق بودن اين تعريف در باره حقايق تجربى هم خالى از اشكال نيست زيرا براى ذهن موضوع خارجى جز يك دسته احساس و صور چيز ديگرى نيست تا آنجا كه مىگويد بر حسب گفته پر مغز اگوست كنت وصف بارز حقيقت اينست كه وفاق تمام افكار را در ذهن فرد و توافق تمام اذهان افراد جامعه انسانى را در يك زمان به حصول مىآورد و وحدت معنوى ايجاد مىكند ويليام جمس [4] روانشناس و فيلسوف معروف آمريكائى و يكى از مؤسسين فلسفه پراگماتيسم [5] حقيقت را طور ديگرى تعريف مىكند وى مىگويد حقيقت عبارت است از فكرى كه در عمل تاثير نيكو دارد اين دانشمند جمله مفيد است و جمله حقيقت است را مرادف يكديگر قرار مىدهد مفيد بودن در عمل را علامت حقيقت نمىداند بلكه مىگويد معناى حقيقت غير از اين نيست .
ويليام جمس به نقل مرحوم فروغى مىگويد مىگويند حق رونوشت امر واقع است يعنى قولى كه مطابق با واقع باشد حق است بسيار خوب اما واقع چيست كه مطابقت با او قول حق باشد آيا امرى ثابت و لا يتغير است نه

[1] ِ August Conte

[2] Positivisme

[3] F . Chaluis

[4] William James

[5] Pragmatisme

[ 1 ] ِ August Conte [ 2 ] Positivisme [ 3 ] F . Chaluis [ 4 ] William James [ 5 ] Pragmatisme

132