زيرا عالم متغير است و هيچ امرى در او ثابت نيست پس بهتر اينست كه بگوئيم قول حق آن است كه بر آنچه فعلا هست تاثير نيكو دارد پس قول چون نتيجه صحيح دارد حق است نه آنكه چون حق است نتيجه اش صحيح است .
گروهى مىگويند حقيقت يعنى فكرى كه تجربه آن را تاييد كرده است اين گروه نيز انطباق فكر با تجربه و نتيجه عملى دادن را علامت حقيقت نمىدانند بلكه مىگويند معناى حقيقت غير از اين نيست .
گروهى ديگر مىگويند حقيقت يعنى فكرى كه در اثر مقابله و مواجهه حواس با ماده خارجى پيدا مىشود پس اگر فرض كنيم دو نفر در اثر مواجهه و مقابله با يك واقعيت دو نوع ادراك كنند يعنى اعصابشان دو گونه متاثر شود هر دو حقيقت است مثلا اگر يكنفر يك رنگ را سبز و شخص ديگر همان رنگ را سرخ ديد هر دو حقيقت است زيرا هر دو كيفيت در اثر تماس حواس با خارج پيدا شده است .
برخى مىگويند حقيقت يعنى آن چيزى كه پذيرفتن او براى ذهن سهلتر و آسانتر باشد مثلا اينكه مىگوييم وجود داشتن جهان خارج حقيقت است يعنى پذيرفتن آن براى ذهن سهلتر و آسانتر است و غير از اين معنائى ندارد .
حقيقت را طورهاى ديگرى هم تفسير كرده‌اند مثل آنكه حقيقت يعنى آن فكرى كه ذهن با اسلوب علمى بسوى او هدايت شده باشد .
پر واضح است كه همه اين تعريفها و تفسيرها بمنزله سپر انداختن در برابر اشكالات ايده آليستها و سوفسطائيان و يك سلسله اشكالات ديگر است كه بعضى از آنها را در ضمن گفتار فيليسين شاله و ويليام جمس نقل كرديم نزاع فلسفه و سفسطه يا رئاليسم و ايده آليسم نزاع لفظى و اصطلاحى نيست كه ما بتوانيم با تغيير دادن اصطلاح از محذور ايده آليسم رهائى پيدا كنيم آيا سوفسطائيان غير از اينكه خاصيت مطابقت با واقع را از ادراكات نفى مىكنند حرف ديگرى دارند آيا مىتوان مقياس افكار علمى و فلسفى را از اوهام سفسطى توافق همه اذهان در يك زمان و عدم توافق آنها يا مفيد بودن و مفيد نبودن يا مواجهه حس با خارج و عدم مواجهه آن قرار داد آيا اين نحو اظهار نظرها در تفسير حقيقت مستلزم نفى ارزش معلومات و غوطه ور شدن در ايده آليسم يا سپتىسيسم نيست آشنايان به منطق و فلسفه اسلامى مىدانند كه اشكالاتى كه فيليسين شاله و ويليام جمس در ضمن گفتار خود بمطابقت افكار با واقع وارد كردند حل شده است و چندان قابل توجه نيست .
على هذا براى يك فيلسوف رئاليست كه از اصول ايده آليستى احتراز

133