و در مهملات تناقض واقع نبود چه مهمله در قوت جزوى است و دو جزوى مختلف در كيفيت ممكن بود بر صدق جمع آيند چنانك در ماده امكان گوئى بعضى انسان كاتب است و بعضى كاتب نيست پس مهملات نيز ممكن بود كه بر صدق جمع آيند و اما در محصورات اگر دو كلى بگيرند يكى سالب و ديگر موجب و در مواد اعتبار كنند كلى موجب در ماده وجوب صادق بود و در ماده امتناع كاذب بود و كلى ممتنع بر عكس اما در ماده امكان هر دو كاذب باشند مثالش همه انسان حيوانست هيچ انسان حيوان نيست همه انسان كاتب است هيچ انسان كاتب نيست همه انسان حجر است هيچ انسان حجر نيست و اگر دو جزوى بگيرند هم از اين امثله جزوى موجب در ماده وجوب صادق بود و در ماده امتناع كاذب و جزوى سالب بر عكس اما در ماده امكان هر دو صادق باشند چنانك گفتيم پس نه دو كلى متناقض بود و نه دو جزوى اما چون يكى كلى بود و يكى جزوى در همه مواد اقتسام صدق و كذب كنند پس شرايط تناقض بعينها شرايط تقابل باشد با زيادت يك شرط و آن اختلاف در كميت بود و از اينجا معلوم شود كه موجبه كلى نقيض سالبه جزوى باشد و سالبه كلى نقيض موجبه جزوى و از اين لوح احوال قضاياى محصوره كه شرح داده آمد در نظر آيد و در شرطيات چون اتفاق مقدم و تالى و اختلاف سلب و ايجاب هم بر اين قاعده بعينه رعايت كنند حال تقابل و تداخل و تضاد و تناقض معلوم شود و هم بر اين نسق بود بى هيچ تفاوت به شرط آنك در متصله اگر موجبه اتفاقى بود سالبه سلب اتفاق كند و اگر لزومى بود سالبه سلب لزوم كند و در منفصله هر عناد كه موجبه اثبات كند سالبه همان عناد را سلب كند بعينه و ايراد امثله تطويل بى طائل باشد و با تمهيد اين قواعد باسانى ميسر و بالله التوفيق

99