و تناقض اختلاف دو قضيه باشد در كيفيت اما بر وجهى كه لذاته اقتضاء آن كند كه يكى از آن دو قضيه بعينه يا لا بعينه صادق بود و ديگر كاذب و اختلاف كيفيت گاه بود كه اقتضاء اقتسام صدق و كذب نكند چنانك گويند انسان كاتب است انسان كاتب نيست و گاه بود كه اقتضاء اقتسام صدق و كذب كند اما آن اقتضاء لذاته نبود بلك بسبب امرى ديگر بود چنانك گويند زيد ناطق است زيد انسان نيست چه اين اقتسام از جهت تساوى دلالت انسان و ناطق است نه از جهت اختلاف سلب و ايجاب لذاته اما چون گويند زيد انسان است زيد انسان نيست به همه حال اين اختلاف اقتضاء امتناع اجتماع هر دو قضيه كند بر صدق و كذب و مراد از اختلافى كه در تناقض افتد اين است و اما تعيين و لا تعيين طرف صدق و كذب باعتبار مواد باشد چه در ماده وجوب و امتناع هميشه صدق در جانب ايجاب بعينه يا در طرف سلب بعينه بود مثالش زيد انسان است زيد انسان نيست و اين ماده وجوب است و هميشه موجبه صادق بود و سالبه كاذب و همچنين زيد حجر است زيد حجر نيست و اين ماده امتناع بود و بر عكس اول باشد و در ماده ممكن اگر زمانى اعتبار كنند كه يكى از دو طرف سلب و ايجاب حاصل آمده باشد مانند ماضى و حال هميشه صدق در يك طرف حاصل بود چنانك زيد دى كتابت كرد زيد دى كتابت نكرد و اما در زمان مستقبل كه هنوز يكى از دو طرف حاصل نيامده باشد و هر يكى ممكن بود از دو لا بعينه صادق بود و ديگر كاذب اين است معرفت معانى اين قضايا بر حسب اصطلاح و از همه مهمتر معرفت تناقض بود كه در علوم و محاورات از اعتبارش گزير نبود گوئيم در قضاياى شخصى چون شرايط تقابل رعايت كنند تناقض حاصل شود چه اگر در زمانى معين گويند زيد كاتب است زيد كاتب نيست اين دو قضيه متناقض بود و به شرطى ديگر حاجت نبود

98