بر حال مردان كار از جانبين و عدد و عدت هر يك و ممارست ايشان حروب را و ثبات و عزايم ايشان و آنچه از آن مددى متوقع بود يا بوبالى باز گردد و اصناف تعبيها و مكايد و دفع هر يك و عواقب محمود و مذموم هر فعلى و تجارب هر طايفه از گذشتگان و اهل روزگار خود واقف بود ج محافظت شهر و در آن باب بايد كه بر حال بلاد سهلى و جبلى و برى و بحرى و سردسير و گرمسير و وجه محافظت هر يك و بر اوضاع شهر خود و مواضع مقابلت و در بندها و جايهاى استوار و نا استوار و اصناف حيل و دفع هر يك و حال ثبات مردم و كيفيت اصلاح آن و حال ذخاير ضرورى و غير ضرورى و وجه ترتيب هر يك و كيفيت استعانت از هر صنفى از اصناف مردم واقف بود د امور شرايع و سنن و آن دو نوع بود كليات و جزويات و كليات در شرايع عام غير مكتوب آنست كه اقوال حكما و عقلا بان ناطق است و در شرايع مكتوب آنچه كتب انبيا بر آن مشتمل است و تفاريع آن آنچه مجتهدان فقها آن را از قوت بفعل آورده اند و آن جمله ساخته و پرداخته است و اما جزويات و آن محافظت سنتها و دولتها بود و اين باب خطيرترين ابواب خطابت بود و مشير در آن بايد كه عالمترين و ماهرترين ديگر خطبا بود و اول بايد كه حال اشتراكات مفرد و تركيبات متولد از آن و آنچه بمقتضاء هر اشتراكى بود از عادات و اخلاق و اسباب انعقاد و انفساخ اشتراكات واقف باشد چه مقتضى اشتراك اتحاد غرضى بود جماعت را و مقتضى افتراق پديد آمدن اضداد ايشان از خارج بحسب مضادت غرض يا از داخل بسبب عنف بافراط يا مسامحت بافراط كه از مديران صادر شود و اقتضاء فسخ عزايم ديگران كند و اصناف سياسات كه حافظ اشتراكات بود چهار است و بانشعاب شش بود ا سياست وجدانى و آن سياستى بود كه صاحبش بشركت غير در آن راضى نبود

548