حال يا حالى بود كه بعقل ادراك كنند مانند فضيلت قايل و شهرت او بصدق و تميز و اعتماد يا حالى بود كه بحس ادراك كنند و آن يا بحسب قولى باشد مانند تحدى و سوگند و عهد و تحدى چنان بود كه پيغامبر در ايراد معجز از منكر معارضه خواهد تا اگر عاجز شود از آن تصديق او كند و همچنين طبيب با منازع خود گويد مداوات اين مرض بكن و الا چون من بكنم ترا بفضل من اعتراف بايد كرد و سوگند معروف است و عهد شريعتى خاص باشد كه دو كس ميان خود وضع كنند و از آن عدول نتوانند كرد و يا بحسب امرى ديگر بود و آن امارت باشد مانند هيات مسرور مبشر را و هيات خائف منذر را و آن هم دو نوع بود يكى آنچه تابع انفعالات نفسانى بود چنانك گفتيم و ديگر آنچه از خارج طارى بود مانند مبرت و عقوبت مخبر ثواب و عقاب را و اما مقتضى استعداد اقناع لا محاله متوجه به كسى باشد كه اقناع از او مطلوب بود و آن يا مخاطب بود يا حاكم يا مستمعان و بحسب قايل بود يا بحسب قول يا بحسب مستمع و اول چنان بود كه قائل را در معرض مقبول القولى آرد و آن باثبات فضيلت او بود يا بهيات او در اقوال و افعال پيش از خطاب در آن حال مثلا در سمت صالحى متخشع بود يا در سمت صادقى نيكو اداء متانى و بسيار واعظان باشند كه به مجرد نظر مردم را متاثر گردانند و پيش از سخن بمشاهده شكلى حاضران را رقت آرند و بگريانند و دوم چنان بود كه سخن را برفع آواز يا خفض يا گران كردن يا تيز كردن در معرض قبول آرند و سيم چنان بود كه مستمع را باستمالت و استعطاف در معرض قبول آرند و آن باحداث انفعالى بود در مستمع مناسب حال مانند رقت و رحمت يا قساوت يا بايهام خلقى مانند سخاوت يا شجاعت و انفعالات و اخلاق بعضى اقتضاء مسارعت كند در تصديق و بعضى بضد مثلا مستشعر از وخامت عاقبت تصديق

534