و آن تبدل حال را كه در موضوع افتد از مؤثر بنفس خود اعتبارى بود و به نسبت با فاعل اعتبارى و به نسبت با منفعل اعتبارى آن اعتبار كه او را بود در نفس خود از آن روى كه متجدد و متصرم بود آن را حركت خوانند و آن اعتبار كه به نسبت با فاعل بود از آن روى كه فاعل موجد آن حال بود آن را فعل خوانند و آن اعتبار كه به نسبت با منفعل بود از آن روى كه قابل آن حال بود آن را انفعال خوانند و هر تجدد و تصرم كه دفعه بود آن را حركت نخوانند و چون فعل و انفعال بحسب اشتقاق از حركت اعتبار كنند تحريك و تحرك گويند و حركت در چهار مقوله بيش نيفتد در كم مانند تخلخل و تكاثف و نمو و ذبول يا سمن و هزال و در كيف مانند تسخن و تبرد و اسوداد و ابيضاض و آن را استحالت خوانند و در اين مانند شدن از مكان بمكانى و آن را نقله خوانند و در وضع مانند حركت جسم مستدير بر حوالى مركزى با ملازمت اين خاص و آن را دوران خوانند و اگر اعتبار تغير مطلق كنند از آن روى كه دفعه و لا دفعه را شامل بود در جوهر نيز افتد و آنچه در جوهر افتد دفعه باشد و آن را كون و فساد خوانند و لفظ ان يفعل و ان ينفعل بر اين دو مقوله بان سبب نهاده اند كه فعل و انفعال باشتراك بود بر دو معنى يكى حالت توجه بهياتى چنانك گفته آمد و ديگر حالت استقرار هياتى كه توجه بان بوده باشد بعد از حصولش چنانك سخونت در متسخن و سواد در متسود و آن بحقيقت از آن مقوله تواند بود كه حركت در وى باشد و لفظ ان يفعل و ان ينفعل خاص است بمعنى اول كه مقوله عبارت از آنست و وقوع تضاد و شدت و ضعف در اين دو مقوله از جهت اختلاف جهات حركات و سرعت و بطؤ آن ظاهر است اين است تمامى سخن در

52