آنست از اسباب تمدن واجب است و قسمتى كه جدلى كند هم باشد كه واجب بود چون بناء سخن بر آن بود و باشد كه مقتضى زينت بود چنانك كسى شرف علمى بيان خواهد كرد گويد شرف علم يا از شرف موضوع بود يا از وثاقت برهان يا از شمول نفع و مقصود از جمله يكى بود و از ذكر آن قسم بانفراد مقصودش حاصل شود اما خواهد كه سخن به اين قسمت آراسته شود و چون اين معنى مقرر شد گوئيم مقدمات استقراء و قسمت غير ضرورى از قبيل قسم اول بود كه به جهت استظهار ايراد كنند و در مقصود حشو بود و اخفاء نتيجه بخلط مقدمات باشد با زوايد تا نافع به غير نافع ملتبس گردد و بايراد مقدمات نه بر آن وجه كه اقترانش در خاطر افتد باسانى و تفخيم سخن ببسط قول بود و بايراد امثله و استشهادات و تبديل عبارات و اظهار فصاحت يا بمدح مقالت خويش و تعجب از وقاحت منكرش يا باستمالت مخاطب و حواله انصاف به او تا تسليم كند يا بنكوهش او و بى انصافى در منع آن مقالت و غرض از اين جمله تسليم تصديقى بود كه سايل را بايد و هر چند استعمال اين حيل بمغالطه اولى باشد اما در مجادله با كسانى كه از انصاف دور باشند مرخص است چنانك در اشتراك لفظ گفته ايم و نيز جدل خالى نباشد از شايبه حيلتى چنانك در صدر مقالت گفته آمد و ايضاح سخن بتبديل الفاظ و ايراد امثله و ضرب امثال و احتجاج بشواهد اشعار بود و غرض تسهيل تصور بود و وصيت در تسليم مقدمات آنست كه به اول تسليم مقدمه ضرورى نطلبد و در وقت طلب تسليم آن را صريحا در معرض سؤال نيارد بل عامتر يا خاصتر گرداند تا بعد از آن از اعم بقياسى يا از اخص باستقرائى توسل كند به عين آن يا مساوى آن ايراد كند تا آن را ماده تمثيلى سازد اگر تمثيل مستعمل بود بنزديك ايشان مثلا چون مطلوب آن بود كه علم بمتضادات يكى است گويد نه علم بمتقابلات يكى است در تعميم يا نه علم بحار و بارد

505