اين است وجه تعارض علم و جهل يا علم و ظن يك كس را در يك وقت و باشد كه آن تعارض بحسب دو قوت مختلف بود مانند عقل و وهم يا بحسب عقل مثلا حكم كند بيك طرف و بحسب وهم حكم كند به ديگر طرف يا شاك بود در ديگر طرف چنانك بعضى مردم بحسب عقل حكم كنند بامتناع وجود خلا و بحسب وهم رفعش نتوانند كرد يا بحسب عقل دانند كه در موضعى تاريك شدن از خطر خالى است و بحسب وهم از آن خايف باشند فصل يازدهم در تاليفاتى كه شبيه بود بقياس مانند استقراء و تمثيل از آنچه پيش از اين گفته ايم معلوم شده است كه توصل از معلومات بمجهولى كه مطلوب باشد يا بطريق استلزام باشد يا بطريق اشتمال و طريق استلزام انتقال بود از ملزوم بلازم و قياسات استثنايى عايد با آن طريق باشد و طريق اشتمال انتقال بود از امرى بامرى كه ميان هر دو بمعنى اشتمال مناسبتى باشد و خالى نبود از آنك يا ميان معلوم و مطلوب خصوص و عمومى بود يا نبود و اگر بود يا معلوم عام بود و مطلوب خاص يا بر عكس و اگر نبود لا محاله عامى بر هر دو مشتمل باشد يا ميان ايشان مناسبتى اشتمالى بود پس طريق اشتمال سه قسم بود يكى انتقال از حصول حكمى امرى كلى را بحصولش جزوى را كه آن كلى بر او مشتمل بود و اصناف قياسات اقترانى عايد با اين قسم بود و دوم بر عكس يعنى اشتمال از حصول حكمى كه جزويات را باشد بحصول همان حكم آن كلى را كه بر آن جزويات مشتمل باشد و اين قسم را استقراء خوانند و سيم انتقال از حصول حكمى امرى را بحصولش امرى ديگر را كه هيچ كدام از آن دو امر بر ديگر امر مشتمل نبود و اما امرى ثالث بر هر دو مشتمل بود و اين قسم را تمثيل خوانند و راجع بود با تركيب دو قسم اول چه انتقال

330