اما ه و اما ز و اگر صغرى جزوى بود در هر دو صورت هم بر اين قياس و بر هيات شكل دويم چنانك گوئيم كلما كان ا ب فج اما د و اما ه و لا شىء من ز اما د و اما ه فكلما كان ا ب فلا شىء من ج ز و در اين صورت صغرى مؤلف است از حملى و متصله و اگر سالبه مقدم بود و يا صغرى جزوى بود هم بر اين قياس باشد و بر جمله اگر اقتران ميان دو متصله بسيط بود اشتراك ميان دو مقدم بود يا ميان دو تالى يا ميان يك مقدم و يك تالى و بر هر تقديرى اشكال چهارگانه حادث شود و اگر در ميان دو منفصله بود اين اقسام نباشد اما تاليف بر هيات يكى از اشكال بود و اگر ميان متصله و منفصله بود اشتراك با مقدم متصله بود يا با تالى و هر يكى بر هيات يكى از اشكال و اگر اقتران ميان شرطيات مركب باشد از ديگر قضايا احتمالات و اقسام زيادت شود تا بما لا يتناهى و از معرفت اين قواعد تطرق بمعرفت آنچه حاجت باشد آسان بود اين است تمامى سخن در قياسات اقترانى فصل هفتم در قياسات استثنايى قياس استثنايى چنانك پيش از اين گفته ايم آن بود كه نتيجه يا نقيض نتيجه در مقدماتش مذكور بود بالفعل و آن از شرطيات تواند بود كه مشتمل باشد بر قضايا تا ممكن بود كه قضيه در مقدمه مذكور باشد بالفعل و چون هر قياسى مشتمل بر دو مقدمه است چنانك بعد از اين بيان كنيم پس در استثنايى از آن دو مقدمه يكى شرطى بود و ديگر استثنايى و استثناء در معنى مشتمل بود بر اطلاق وضع حكمى كه در شرطى آن حكم مقيد به شرط باشد و در لفظ تكرار عين يا نقيض يكى از مقدم يا تالى باشد مجرد از شرط پس استثناء هميشه قضيه حملى بود و نتيجه مشتمل بر اطلاق آن حكم باشد كه در شرطى موقوف بود بر اطلاق مستثنى و آنچه

288