به دو متساوى و يا چنين نيست كه عدد فرد است يا انسان پرنده است پس بر تقدير اول سالبه صادق بود و بر تقدير دوم كاذب و لازم آيد كه بحسب صورت منتج نبود و بر اين قياس در دو سالبه و در جزويات ب از دو جزوى نتيجه نيايد چه محتمل بود كه اوقات مختلف بود و محتمل بود كه نبود مثلا چون گوئيم گاه بود كه ا ب بود يا ج و گاه بود كه ا ب بود يا د پس اگر هر دو وقت يكى بود ج د بود و اگر مختلف بود تواند بود كه ج د بود و تواند كه نبود و صورت اقتران اقتضاء هيچ كدام نكند پس منتج نبود اما چون يكى كلى بود و شامل اوقات باشد و ديگر جزوى منتج باشد و نتيجه جزوى بود ج از دو موجبه حقيقى نتيجه نيايد چه تكرير يك جزو اقتضاء آن كند كه جزو باقى در هر دو منفصله بعينه يك چيز باشد يا در دلالت متساوى باشند پس هر دو مقدمه كه در اقتران افتاده باشد به قوت يكى بود و اين نه اقتران بود مثالش عدد زوج است يا فرد و عدد فرد است يا منقسم به دو متساوى و زوج بعينه منقسم به دو متساوى بود و اگر گوئيم اين شخص يا انسانست يا انسان نيست و اين شخص ضاحك است يا انسان نيست وقوع ضاحك در اين منفصله از آن جهت صادق است كه در دلالت مساوى انسانست پس اگر خواهند از عين يكى و نقيض ديگر منفصله كنند اما در قوت متساوى مقدمات باشد چنانك گويند اين شخص انسان است يا ضاحك نيست و اگر خواهند از عين هر دو متصله كنند چنانك گويند اين شخص انسان است يا ضاحك است پس اگر يك مقدمه مشتمل بر دو جزو بود و ديگر بر اجزاء بسيار يا هر دو مقدمه مشتمل بر اجزاء بسيار باشد و اقسام غير مكرر مختلف بود و اقسام باقى بعد از اسقاط جزو مكرر متساوى بود در دلالت مثالش عدد زوج است يا فرد و عدد فرد است يا زوج الزوج يا زوج الفرد يا زوج الزوج و الفرد پس معلوم شود كه اين سه قسم باقى اقسام زوج است و همچنين اين چيز زوج است

262