فصل پنجم در ذكر ادوات جدل كه ارتياض بان مفيد ملكه جدلى باشد و اشارت به ديگر منافع آن چون از بيان حال اجزاء بسيطه و مركب قياسات جدلى فارغ شديم گوئيم صورت حجت جدلى يا قياس بود يا استقراء و اگر چه قياس بعقل نزديكتر بود و التزام او تمامتر اما استقراء بحس نزديكتر بود و در اقناع مفيدتر و نزديك جمهور از جهت اشتمالش بامثله مقبولتر و فائده قياس و استقراء بمعرفت مواضع تمام شود كه بحث از مواد باشد و استنباط مواضع و استعمال آن بملكه جدلى صورت بندد و آن به تحصيل امورى حاصل آيد كه آن را ادوات جدل خوانند و آن چهار بود ادات اول استحضار اصناف مشهورات بود از مواد منطقى و خلقى و طبيعى و آن مشهورات مطلق بود و مشهوراتى كه بايراد مثال واضح شود و مشهوراتى كه در ميان جمهور واضح نبود و چون تصور حدودش كنند در ذهن جمهورى مقبول و محمود باشد مانند اكثر مواضع كه در اين صناعت ايراد كنند و مشهورات محدود بنزديك اهل صناعتى و رايهاى بزرگان اهل صناعات مانند بقراط در طب و فيثاغورس در موسيقى و مشهورات به قراين كه به سبب تشابه يا تقابل مشهورى ديگر شهرت اكتساب كند و مشهورات متقابل كه هر طرفى باعتبارى و بنزديك قومى مشهور بود مثلا بحسب قول موت با ذكر محمود بهتر از حيات با لحوق عيب و درويشى با عدالت بهتر از توانگرى با جور و باشد كه بحسب اعتقاد و طبع بهرى مردم ديگر طرف بهتر بود و همچنين بحسب شريعت مشهور آنست كه عدالت بهتر و بحسب بعضى طبايع آنك منفعت بهتر و اگر چه مقارن جور بود و بشريعت عام غير مكتوب آنك بر سر يك زن شايسته زنى ديگر نشايد كرد كه مقتضى وحشت او بود و بشريعت خاص مشهور آنك شايد كرد

460