خاطر در گيرى روز مره با تفكر واستدلال و بحث و مناظره ، با قواعد و شيوه‌هاى آن به درستى آشنا و در به كار بستن آن ورزيده و ما هر بودند . با اين وجود بايد توجه داشت كه مكتب أهل الحديث به خاطر آن كه مدتي طولانى بر جامعه ء علمي شيعه حكمفرمائى داشت تأثيرات بسيارى بر طرز فكر كلى پيروان تشيع به جاى نهاد كه با زوال و انحطاط خود مكتب ، آن آثار از ميان نرفت و به صورت اجزاء و عناصر ثابت فكر شيعي در آمد . اختلافاتى كه گاه در برخى مسائل ميان بينش شيعي در دوره حضور امام و دوره هاى متأخر تر ديده مى شود از همين حقيقت سر چشمه مى گيرد . برخى دو گونگىها ميان مكتب متكلمان در قرن پنجم با مكتب متكلمان زمان حضور مانند فضل بن شاذان نيز از همين راه قابل توجيه است .
مشخصه اصلى مكتب متكلمان به شرح بالا ، تأكيد آنان بر عدم اعتبار أحاديث به خودى خود بود . مفيد [211] ، مرتضى [212] و شاگردان آن دو [213] همه بر اين نكته تكيه كرده اند . سه فقيه بزرگ در اين دوره فقهى كه فقه هر يك چهره اى ممتاز از اين مكتب است عبارتند از :
1 - مفيد ، محمد بن محمد بن النعمان البغدادي ( م 413 ) ، نگارنده رسائل فقهى متعدد ومتونى همچون المقنعة والاعلام فيما اتفقت عليه الامامية من الاحكام .
2 - شريف مرتضى ، علي بن الحسين الموسوي ( م 436 ) ، نگارنده الانتصار والمسائل الناصريات ، ومجاميعى در سؤالات واجوبه فقهى ، ورسائل فقهى بسيار ، و شاگرد مفيد .
3 - أبو الصلاح تقى الدين بن نجم الدين الحلبي ، شاگرد مرتضى ( م 447 ) ، نگارنده كتاب الكافي في الفقه .
اين سه دانشمند هر يك داراى ابتكاراتى مخصوص خويش هستند [214] . جمعى ديگر از فقهاء اين دوره نيز كه پيرو همين مكتب وشارح و بازگو كننده انظار آن مى باشند و در متون فقهى از آنان ياد مى شود عبارتند از :

[211] رجوع شود به تصحيح الاعتقاد أو : 179 و 212 و 227 - 229 / التذكرة بأصول الفقه : 193 المسائل السرويه : 223 - 225 جواب مسائل أهل الحائر : 112 و 116 . نيز سرائر : 409 معارج محقق : 127 .
[212] در بسيارى از مؤلفاتشى . به عنوان نمونه جوابات المسائل الموصلية الثالثة : 40 الف / الذريعة إلى أصول الشريعة :
[528] 555 .
[213] از جمله أبو الصلاح حلبى ، تقريب المعارف : 91 ر ابن براج ، شرح جمل العلم والعمل : 170 و 177 و 256 كراجكى ، كنز الفوائد : 296 نيز ببينيد وجيزه بهائى : 6 كشف القناع : 442 .
[214] به عنوان مثال قطب راوندى در رساله اى كه در اختلافات فكرى مفيد و مرتضى نوشته است 95 مسأله كلامي كه ميان آن دو بر سر آن اختلاف نظر است گردآورده و گفته است كه اگر تمامى اين اختلافات را ذكر كند كتاب به درازا خواهد كشيد . ( كشف المحجه : 20 ) .

48