و انحراف مذهبي متهم ساخت [202] . جز آن كه در باره صدوق روش معتدل در پيش گرفت و حساب أو را از ديگران جدا نمود .
حملات مفيد و مرتضى و ديگر متكلمان شيعي در نيمه نخستين قرن پنجم به زوال و انقراض مكتب أهل الحديث انجاميد 203 . از اين كشمكش سخت ميان دو مكتب شيعي در برخى از مآخذ قديم سخن رفته 204 كه أصحاب الحديث را با اصطلاح اخباريه و گرايش متكلمان را با اصطلاحاتى از قبيل معتزله وكلاميه ياد كرده اند 205 . همچنان كه مفيد و شريف مرتضى نيز از مكتب متكلمان و محققان در برابر مكتب أصحاب الحديث ياد مى كنند 206 . ليكن در مآخذ شيعي متأخرتر از هواداران اين مكتب معمولا با اصطلاح اصوليه تعبير مى شود 207 .
مفيد فقه را نزد جعفر بن محمد بن قولويه از فقهاء مكتب واسطه فرا گرفته 208 و با ساير روشهاى فقهى روزگار خود نيز چنان كه ديديم آشنايى يافته بود . ليكن به حكم گرايش كلامي خود نا گزير شخصا شيفته روش ابن أبي عقيل بود 209 كه ميراث فقهى أو الگوى كلى براي مكتب متكلمان به شمار مى رفت .
فقه متكلمان چنان كه پيش تر ذيل سخن از روش فقهى ابن أبي عقيل اشاره شد بر قواعد كلى قرآني و أحاديث مسلم و مشهور استوار بود و رواياتى را كه شيعيان از امامان خود نقل مى كردند ليكن صحت انتساب آن قطعي نبود ( اخبار الآحاد ) بي اعتبار مى دانست و به جاى آن بر نظريات مشهور و متداول ميان شيعه كه عمل طائفه بر أساس آن بود ( اجماعات ) تكيه مى نمود 210 . استنباط احكام شرعي از منابع مزبور بر أساس روش استدلالي و تحليل عقلي انجام مى پذيرفت كه متكلمان به

[202] همان ماخد .
[203] النقض : 568 .
[204] از جمله ملل ونحل شهرستانى : 178 جالب است كه صاحب حدائق از اخباريان دوره ششم ( قرن 12 ) تصور مى كرد كه در قرون أولية با آن كه مملو از اخباريان و مجتهدان بود ميان آنان بر خورد و تعارضى روى نداده بود ( حدائق 1 : 169 ) .
[205] شهرستانى ، ملل ونحل : 169 و 178 / شرح مواقف سيد شريف : 629 / محصول فخررازى به نقل كشف القناع : 203 .
[206] أوائل المقالات مفيد : 98 / التبانيات مرتضى : 2 .
[207] ببينيد از جمله النقض : 3 و 178 و 179 و 190 و 231 و 235 - 237 و 240 و 272 و 281 و 282 و 284 و 415 - 416 و 459 و 481 و 504 و 506 و 528 و 569 / نهاية الوصول علامه : 200 پ .
[208] نجاشي : 95 .
[209] همان مأخذ : 38 .
[210] ببينيد تأليفات مفيد و مرتضى . نيز فقه القرآن راوندى 1 : 4 . اين نظر برابر است با نظري كه متكلمان دوره حضور مانند فضل بن شاذان داشته اند . شيخ طوسي كه خود طرفدار حجيت اخبار آحاد است رساله اى در رد فضل بن شاذان در اين مورد نوشته است ( بحر العلوم 3 : 232 / ذريعة 24 : 287 ) .

47