( ب ) قديمين هم زمان با استيلاء محدثان بر محيط علمي و مذهبي شيعه در نيمه دوم قرن سوم و قسمت عمده قرن چهارم ، دو شخصيت بزرگ علمي در ميان فقهاء شيعي پديدار شده اند كه هر يگ داراى روش فقهى خاصي بوده اند . نقطه مشترك در روش فقهى اين دو ، استفاده از شيوه استدلال عقلي است . بنابر اين كار اين دو به نوعي ادامه فقه تحليلي وتعقلى دوره حضور امام بوده ، و نخستين دوره فقه اجتهادي شيعي به صورت مجموعه اى مدون و مستقل شمرده مى شود [142] . مستقل از حديث و جدا از آن ، ليكن بر أساس آن و در چهار چوب آن ، به شكل تفريع فروع از أصول به كمك استدلال عقلي و إعمال فكر و اجتهاد و نظر .
اين دو شخصيت با آن كه هر يك از گروهى ديگر ، و داراى روش و خط مشى مختلف بوده اند ليكن در بسيارى موارد در تصميم گيرى هاى حقوقى به نتيجة واحدى رسيده و نظر مشتركى اتخاذ نموده اند . از اين رو در مآخذ فقهى معمولا با عنوان قديمين به آراء فقهى آنان اشاره مى شود [143] . اين دو عبارتند از :
1 - ابن أبي عقيل ، أبو محمد بن علي بن أبي عقيل العماني الحذاء ، دانشمند نيمه أول قرن چهارم [144] ، نگارنده اثر فقهى مشهوري به نام المتمسك بحبل آل الرسول كه در قرن هاى چهارم و پنجم از مشهورترين و مهم‌ترين مراجع فقهى بوده [145] و بندهايى از آن در مآخذ فقهى متأخرتر نقل شده است [146] .
2 - ابن الجنيد ، أبو علي محمد بن أحمد بن الجنيد الكاتب الإسكافي ، دانشمند ميانه قرن چهارم [147] ، نگارنده تهذيب الشيعة لاحكام الشريعة والاحمدى في الفقه المحمدي [148] .

= العدد أو : 130 ب / رسالة في ابطال العمل باخبار الآحاد : 142 ب . نيز شيخ ، عده : 54 و 248 / غيبت أو : 3 / مبسوط 1 : 2 / النقض : 529 و 568 .
[142] بحر العلوم 2 : 218 .
[143] اين اصطلاح وسيله ابن فهد حلى فقيه شيعي قرن نهم ( م 841 ) ابداع شده است . ببينيد المهذب البارع وى : 3 ر . نيز المقتصر : 2 ر . سپس مدارك : 463 و ساير مآخذ متأخر از آن .
[144] أو در نامه اى كه به جعفر بن محمد بن قولويه ( م 369 ) نوشت به وى اجازه داد كه تأليفات أو را روايت كند ( نجاشي : 38 ) . پس خود از دانشمندان نيمه أول اين قرن خواهد بود .
[145] نجاشي : 38 / ذريعة 19 : 69 .
[146] از جمله سرائر : 102 ( نيز ببينيد صفحه 398 ) و مختلف علامه در بسيارى از موارد و در آثار شهيد أول .
[147] أو در سال 340 در نيشابور بوده و مورد توجه اهالى آن شهر قرار داشت ( صاغانيه مفيد : 17 ) . در جزء آثار اين دانشمند از كتابي در پاسخ سؤالات معز الدولة ديلمى ( م 356 ) ياد شده است ( نجاشي : 301 ) . بنابر اين روزگار مرجعيت علمي و مذهبي أو برابر با دوره فرمانروايى معز الدولة است كه مصادف با دهه هاى چهارم تا ششم اين قرن بود ( بحر العلوم 3 : 222 ) .
[148] بسيارى از عبارات اين كتاب عينا در مختلف علامه وآثار شهيد أول هست .

40