نيز در حكم قياس مى شمرده و عمل به آن را ناروا مى دانستند [99] همچنان كه برخى از دانشمندان متأخرتر آن را قياس مشروع مى خواندند [100] با آن كه اين نوع از تحليلات عقلي در واقع ربطى به قياس در مفهوم سنى آن ندارد [101] . به نظر مى رسد كه به خاطر مشابهت ظاهري يا تشابه اسمى ، هر گونه استدلال وتحليل عقلي در عرف مذهبي دوره هاى أولية قياس شناخته مى شده [102] و بدين ترتيب أصحاب الحديث دستوراتى را كه در نهى از عمل به قياس در روايات مذهبي شيعي رسيده است شامل آن نيز مى دانسته اند .
در روايات مزبور از اجتهاد آزاد شخصي يك فقيه در مسائل شرعي كه آن را اصطلاحا رأى مى خوانند نيز نهى و منع شده است . اصطلاح اجتهاد در عرف فقهى ادوار أولية به معنى استدلالات غير علمي و از جمله همين رأى به كار مى رفته [103] و پرهيزى كه شيعه تا قرن هاى پنجم و ششم نسبت به كلمه اجتهاد داشته و مخالفتهايى كه با اجتهاد در كتابهاى كلامي شيعه اظهار گرديده [104] و كتابهايى كه متكلمان شيعي مانند نوبختيان [105] وأبو القاسم علي بن أحمد الكوفي [106] در رد اجتهاد نوشته اند همه ناظر به همين معنى اصطلاح اجتهاد بوده است . و اگر نه اجتهاد به معنى استدلال تحليلي عقلي از قرن دوم به بعد در ميان شيعه رايج بوده و از أواخر قرن چهارم به صورت روش منحصر در مباحث فقهى در آمده است .
با توجه به آنچه گذشت طبيعي است كه روش هاى استدلالي و تحليلي فقهاء شيعه قرون أولية در نگرش سطحى محدثان كه مخالف إعمال واستفادة از استدلال و تحليل عقلي در فقه بودند نوعي عمل به رأى و قياس تلقى گردد .
5 ) در روايات مذهبي كه بيش تر آنها وسيله محدثان روايت شده است گفته مى شود كه

[99] كركى ، طريق استنباط الاحكام ، 17 . اخباريان متأخر نيز همه اين گونه استدلالات را از نوع قياس شمرده اند . ببينيد فوائد المدنية امين استرابادى وهداية الأخيار حسين بن شهاب الدين كركى ، فصل هشتم .
[100] المسائل المهنائية : 92 ر / شهيد دوم ، شرح لمعه 3 : 65 . نيز ببينيد وحيد بهبهانى ، تحقيق في القياس : 85 ر .
[101] المسائل المهنائية : 92 ر / مقداد ، تنقيح : 3 ر / وحيد بهبهانى ، تحقيق في القياس : 85 پ .
[102] ببينيد رجال كشى : 189 / معارج محقق : 127 .
[103] به عنوان نمونه رجوع شود به المعتمد في أصول الدين ، أبو الحسين البصري : 689 و 722 و 761 - 766 / ذريعة مرتضى :
[672] 673 و 792 - 795 / الفصول المختارة مفيد : 68 / اختلاف أصول المذاهب ، قاضى نعمان : 203 - 228 . نيز ببينيد دائرة المعارف اسلامى 3 : 1026 / دروس في علم الأصول صدر 1 : 55 .
[104] از باب نمونه أوائل المقالات مفيد : 127 / الفصول المختارة أو : 66 - 69 . نيز تفسير نعمانى : 95 - 96 / الذريعة مرتضى :
[792] 795 / الانتصار أو : 98 / دروس في علم الأصول 1 : 56 - 59 .
[105] خاندان نوبختى ، عباس اقبال 94 و 117 - 118 و 120 ، ومصادر آن .
[106] نجاشي : 203 نيز ببينيد دروس في علم الأصول 1 : 56 - 57 .

35