دانشمند ترين أصحاب امام صادق [89] بوده و روايات بسيار در ستايش أو از امامان رسيده [90] و يكى از رؤساء وسرامدان چهار گانه مذهب شيعي شمرده شده است [91] نظر غريب و سخن نادرستى در مورد علم امام در چند روايت [92] نقل شده كه موجب شگفتى است .
به نظر مى رسد اين گونه طرز تفكرها در مورد امامان موجب بود كه بسيارى از صحابه ء امامان گاه در مسائل علمي با آنان اختلاف نظر داشتند [93] و بر سر مسائل مورد اختلاف به مناظره و بحث مى پرداختند [94] و حتى گاه در مسائل فقهى از آنان در خواست سند ومأخذ مى نمودند [95] . در مسائلي كه أصحاب خود با يكديگر اختلاف نظر داشتند گاهى أوقات كار به منازعه مى كشيد و به ترك دوستى و قطع رابطه ميان آنان براي هميشه مى انجاميد [96] . در حالي كه بر أساس طرز تفكر سنتي شيعه ، به حسب قاعده بايد در چنين مواردى مورد اختلاف را بر امامان عرضه مى نمودند و از آنان مى خواستند كه واقع امر را بيان كنند چنان كه شيعيان معتقد ، معمولا چنين مشكلاتى را با آنان در ميان مى گذارده و كسب تكليف مى كردند [97] .
4 ) پيش تر گفته شد كه أساس اجتهاد در فقه شيعه بر تحليل واستدلال عقلي در چهار چوب نصوص قرآن و سنت است . مراد از اين روش همان شيوه استدلال در منطق صوري است كه بر أساس أصول آن منطق ، قطع آور و حجت است . روش ظني تمثيل منطقي كه در فقه قياس خوانده مى شود و مبتنى بر كشف احتمالي علل احكام است از آغاز راه يافتن خود در فقه اسلامى در قرن دوم [98] در فقه شيعي مردود بوده است اما در مواردى كه علل احكام به صورت قطعي و اطمينان بخش قابل كشف باشد اين كشف حجت و معتبر شناخته شده وبدان استدلال واستناد مى شود .
در قرون أولية ، محدثان كه مخالف هر گونه استدلال عقلي بودند اين گونه كشف هاى قطعي را

[89] كشى : 238 / قاموس الرجال تسترى 7 : 451 .
[90] كشى : 136 - 137 و 170 / قهپايى 5 : 83 / جامع الرواة 2 : 34 .
[91] كشى : 238 - 239 . سه تن ديگر عبارتند از زراره ، محمد بن مسلم وبريد بن معاوية العجلي .
[92] كشى : 172 / قهپايى 5 : 84 - 85 . مشابه اين سخنان از برخى ديگر از صحابه أئمة نيز نقل شده است . ببينيد كشى :
[147] 148 و 158 .
[93] كشف القناع : 71 - 72 .
[94] همان مأخذ : 72 .
[95] نمونه را ببينيد كافى 3 : 30 / من لا يحضر 1 : 56 - 57 / علل الشرايع 1 : 264 - 265 / تهذيب 1 : 61 - 62 / استبصار 1 : 62 - 63 / وسائل 1 : 291 ، 2 : 980 .
[96] كافى 1 : 409 - 411 / مستدرك 1 : 555 .
[97] احتجاج أبو منصور طبرسى 2 : 284 / كشى : 539 .
[98] ابن حزم ، الاحكام 7 : 177 / همو ، ملخص ابطال القياس : 5 .

34