گرايشهاى گوناگون كلامي ميان شيعيان در قرون أولية ، و درگيريها و كشمكشهاى حادي كه در اين مورد جريان داشت ، و از هوادارى أئمة نسبت به متكلمان و شواهد علاقة آنان به رشد و شكوفايى فكرى شيعه .
امام رضا پيشواى هشتم شيعيان در پاسخ پيروان يونس بن عبد الرحمن كه ساير هواداران امامان آنان را كافر مى شمردند فرمود : شما را در راه رستگارى مى بينم [78] .
3 ) در جامعه شيعي زمان حضور امامان ، گرايش‌هايى وجود داشته كه با طرز تفكر و اعتقاد سنتي شيعه در مورد امامان خويش مخالفت داشته است . گروهى از صحابه براي امامان تنها نوعي مرجعيت علمي قائل بوده و آنان را دانشمندانى پاك و پرهيزكار ( علماء ابرار ) مى دانستند و منكر وجود صفاتى فوق بشرى از قبيل عصمت در آنان بودند [79] . نظري كه برخى متكلمان شيعي دوره هاى بعد نيز از آن پشتيبانى كرده اند از جمله أبو جعفر محمد بن قبه رازي از دانشمندان و متكلمان مورد احترام شيعي در قرن چهارم كه رئيس و بزرگ شيعه در زمان خود [80] و آراء و انظار أو مورد توجه و استناد دانشمندان شيعي پس از وى بوده است [81] امامان را تنها دانشمندان و بندگانى صالح ، و عالم به قرآن و سنت مى دانسته و منكر دانايى آنان به غيب بود [82] . شگفتا كه با اين وجود مشى عقيدتي أو مورد تحسين جامعه علمي شيعه در آن ادوار قرار داشت [83] . برخى از محدثان قم نيز مشابه چنين نظري را در مورد امامان داشته اند [84] . و گويا نوبختيان نيز چنين مى انديشيده اند [85] .
گروهى از أصحاب امامان حتى معتقد بودند كه آنان در مسائل فقهى مانند ساير فقهاء آن اعصار به اجتهاد آزاد شخصي ( رأى ) [86] يا قياس [87] عمل مى كنند و اين نظر نيز مورد پشتيبانى و قبول گروهى از محدثان قم بود [88] . از أبو محمد ليث بن البختري المرادي معروف به أبو بصير كه از

[78] كشى : 499 .
[79] بحر العلوم 3 : 219 - 220 نيز خصال : 354 / وسائل 11 : 429 - 430 .
[80] علامه ، خلاصة الأقوال : 143 .
[81] كشف القناع : 305 .
[82] كشف القناع : 200 . برخى ديگر از عقايد اين دانشمند كه مخالف بينش سنتي شيعي به نظر مى رسد در موارد مختلف آثار شريف مرتضى نقل شده است ( به عنوان يك نمونه شافى : 100 ) .
[83] شيخ ، فهرست : 132 / معالم العلماء ابن شهرآشوب : 85 / خلاصه علامه : 143 .
[84] تصحيح الاعتقاد مفيد : 218 - 219 .
[85] رجوع شود به عقايد آنان در أوائل المقالات مفيد ، از جمله ص 78 و 79 و 80 و 84 .
[86] بحر العلوم 3 : 220 - نيز اختصاص مفيد : 274 المسائل السروية أو : 224 / بصائر الدرجات : 301 / جامع أحاديث الشيعة 1 : 273 .
[87] كشف القناع : 83 .
[88] تصحيح الاعتقاد : 219 .

33