شيعه چيره شده و پيشرفت اين دانش متوقف گرديد . ليكن در ثلث أخير آن قرن با ظهور عالم عاليقدرى چون وحيد بهبهانى ، محمد باقر بن محمد أكمل ( م 1205 ) و كوشش و سعى بليغى كه أو در نشر و ترويج أصول و مبارزه با طرز فكر اخبارى از خود نشان داد اين علم احياء شد و به سرعت رو به گسترش نهاد . شاگردان مكتب وحيد هر يك به سهم خود در ترقى و توسعه اين دانش كوشش فراوان كردند . كتابهايى چون قوانين از أبو القاسم بن حسن گيلانى ، ميرزاى قمى ( م 1231 ) ، فصول از محمد حسين بن محمد رحيم أصفهاني ( م 1254 ) ، هداية المسترشدين از محمد تقي بن محمد رحيم أصفهاني ( م 1248 ) ، مفاتيح از سيد محمد مجاهد كربلايى ( م 1242 ) و ضوابط از إبراهيم بن محمد باقر قزوينى ( م 1262 ) از آثار شاگردان و پيروان اين مكتب است .
شيخ مرتضى انصارى دانشمند و متفكر بزرگ حقوقى اين قرن ( م 1281 ) بناى أصول فقه را تجديد كرد ، و با نبوغ خود آفاق جديد و گسترده‌اى را به روى اين علم گشود ، و آن را به شكلى بسيار دقيق و أصولي از نو پايه ريزى نمود . مجموعه رسائل أو در أصول فقه كه به نام رسائل يا فرائد الأصول شناخته مى شود تا كنون در حوزه هاى سنتي فقه شيعي متن درسى است .
در مكتب علمي شيخ انصارى كه تا به امروز ادامه و استمرار يافته است مباني أصول فقه همواره مورد دقتها وموشكافيهاى دانشمندان قرار گرفته ، و با ظهور متفكرانى برزگ چون ملا محمد كاظم آخوند خراساني ( م 1329 ) نگارنده كفاية الأصول ، محمد حسين نائينى ( م 1355 ) ، ضياء الدين عراقي ( م 1361 ) نگارنده مقالات و محمد حسين أصفهاني كمپانى ( م 1361 ) نگارنده نهاية الدراية و با كوشش هاى فكرى بسيار دقيق آنان ، اينك علم أصول فقه شيعي دقيق ترين دانش اسلامى است كه از اهميت بسيار برخوردار بوده و كما كان مورد بحثها و بررسيها ، و در معرض تحولات وتكميل و تغيير است .
* * * چنان كه گفته شد فقه شيعه چهار منبع اساسى دارد : قرآن ، سنت ، اجماع و عقل . هدف اصلى علم أصول فقه نشان دادن كيفيت استخراج احكام فقهى از منابع بالاست . با اين همه ، در برخى موارد احكام فقهى را نمى توان مستقيما از اين منابع گرفت . براي چنين موارد أصول كلى خاصي در أصول فقه شيعه مقرر است كه اصطلاحا أصول عمليه خوانده مى شود . بدين طريق أصول فقه به دو بخش منقسم مى گردد : بخشي در باب روش استنباط احكام از چهار منبع اصلى ، و بخش ديگر در باب شيوه استفاده از أصول عمليه .
در نخستين بخش أصول فقه ، قواعد استدلال با قوانين مكتوب : قرآن و سنت مورد بحث قرار

16