مى گيرد . نخست مباحث ألفاظ است كه در باب وضع لغات و شيوه استعمال حقيقي و مجازى آن و موضوعات مشابه بحث مى كند . سپس بحثهايى كلى است پيرامون مداليل مختلف امر و نهى ، روش تطبيق قوانين كلى با موارد استثناء ( عام و خاص ) ، احكام مطلق وتقييدات آن ( مطلق ومقيد ) و مدلولات اصلى وضمني قوانين ( مفهوم ومنطوق ) . سپس حجيت منابع چهار گانه فقه مورد بررسى قرار مى گيرد ، و در اين ميان از مسائلي مانند ماهيت فقه و احكام حقوقى كه از راه عقل به دست آمده ، وطرق صحيح كشف حكم شرعي نيز سخن مى رود .
در بخش دوم أصول فقه ، أساس حجيت و حدود اعتبار أصول عمليه بررسى مى شود . اين أصول عبارتند از چهار أصل : براءت ، احيتاط يا اشتغال ، تخيير واستصحاب . اين چهار أصل همه مواردى را كه در آن حكم واقعي نا معلوم است شامل مى شود . اگر موردى سابقه اى داشته و وضع پيشين آن روشن باشد ، به موجب أصل چهارم ( استصحاب ) بايد عين قانون قبلي ادامه يابد : در غير اين صورت أصل نخستين ( براءت ) حكم مى كند كه تكليفي در آن مورد متوجه شخص نيست . ولى اگر وجود أصل تكليف مشخص بوده ، اما كيفيت و ماهيت آن ميان دو امر مختلف مردد باشد بر أساس أصل دوم ( احتياط ) بايد تمام محتملات را به جا آورد تا يقين به اداى تكليف حاصل شود .
البتة اين در صورتي است كه چنين كارى ممكن باشد ، اما اگر امكان انجام هر دو يا چند احتمال وجود ندارد ، در اين صورت مكلف بر أساس أصل سوم ( تخيير ) مخير است كه يكى از آن دو يا چند امكان را انجام دهد .
در أصول فقه متأخر شيعه اين چهار أصل اهميت بسيار يافته ، و كار برد و زمينه شمول هر يك با دقت و ظرافت بسيار مورد بررسيها وموشكافيها قرار گرفته است . در اين راه بسيارى از مفاهيم و مباحث دقيق منطقي و فلسفي به كار گرفته شده ، و بسيارى از أفكار نو منطقي و فلسفي در خلال و از راه اين بحثها براي نخستين بار مطرح گرديده و عرضه شده است .
اين بخش از أصول فقه طي قرن گذشته گسترش فراوان يافته و قسمتى بزرگ از كتابهاى أصول را به خود اختصاص داده است ، در حالي كه در آثار دانشمندان متقدم تا قرن دهم معمولا تنها چند صفحه يا گاه حتى چند سطر صرف توضيح اجمالي اين أصول مى گرديد .
پس از دو بخش بالا ، فصلى در باره تعارض قوانين وجود دارد . بيشتر مآخذ علم أصول با فصلى ديگر در احكام اجتهاد تقليد و شرايط مجتهد ومفتى پايان مى گيرد .
* * * آن چه در زير مى آيد ليست كوتاهى از أهم آثار در أصول فقه متأخر شيعي از يك قرن أخير است . اين آثار مهمترين مآخذ مورد مراجعه در مكتب أصولي شيخ انصارى است كه بر أساس ترتيب

17