حاسدان هر گاه حسد كنند و حسد آنست كه رشك برند ديگرى را بر نعمتى كه چرا فلانى اين نعمت را دارد و پيش گذشت .
و بربّ النّاس دو احتمال دارد يكى آن كه اين سوره را به آن سوره متصل سازند و همچنين آية الكرسى را يا آن كه هر يك از قل اعوذ بربّ النّاس و آية الكرسى را مثل سابق بگويد اجير نفسى و مالى و ولدى و اهلى و دارى بربّ النّاس و بالله لا إله الَّا هو يعنى جان و مال و فرزندان و اهل و خانه خود را در پناه خداوندى در مىآورم كه تربيت كنندهء خلايق است و پادشاه مردمانست و خداوند انسان است و دفع جميع مضرّتها او مىتواند كرد يعنى هر يك از اين سه صفت علَّت مستقله است در دفع و رفع شرور و من خود و متعلقان خود را در پناه او در مىآورم از شياطين يا شيطانى كه كار او وسوسه است و خيالات باطله را در خاطر بنى آدم در مىآورد و باطل را به صورت حق به ايشان مىنمايد و در رگ و ريشه ايشان راه دارد و خنّاس است يعنى هر گاه آدمى خداوند خود را ياد مىكند دست از اين كس بر مىدارد ديگر كه غفلتى دست داد پيش مىآيد و مشغول وسوسه مىشود آن شيطانى كه وسوسه مىكند در سينه هاى بنى آدم و دشمن اندرونى است و آن بدتر است از دشمن بيرونى از جنيان و آدميان يعنى نه چنين است كه اين وسوسه مخصوص جنيان و شياطين جن باشد شبهاتى كه شياطين انس مىكنند بدتر و بيشتر است و هر شبهه كه در اعتقادات و اعمال هست همه از شياطين جن و انس است . و تقديم جن به سبب اين است كه اصل اين وسوسه ها و شبهات از شيطان بزرگ ناشى شد .
چنان كه فخر رازى ذكر كرده است كه او هفت شبهه در ميان خلايق انداخت و از آن روز تا به حال عالمى را گمراه مىكند و هر چه او تقصير كرده است شياطين انس خصوصا فخر كه رئيس مشككين است تمام مىكند حاصل آن كه

166