عالميان چون مؤذن حق سبحانه و تعالى را ياد مىكند كه او از هر چيزى و از هر كسى بزرگتر است يا از آن اعظم است كه كسى به عظمت او تواند رسيد اگر مشغول كار نيست يا مشغول كسيست ترك آن مىكند و مشغول حق سبحانه و تعالى مىشود يا آن كه آن مؤذن فى الحقيقه نايب حق سبحانه و تعالى است در خواندن بندگان بجناب اقدس او و ترغيب مىكند خلايق را به عبادت الهى در حيعلات يا در همه چنان كه الحال گذشت .
و اقرار مىكند به وحدانيت الهى و ظاهر مىسازد ايمان را تا از جهت خودش نافع باشد و ديگران را نيز مذكَّر باشد و از اين جهت است كه اذان از شعاير و علامات اسلام اهل آن شهر است و گويا كه مؤذن اظهار مىكند ايمان و اسلام اهل بلد را و به ياد مىآورد كسى را كه شهادت را فراموش كرده باشد يا نماز را و از اين جهت مؤذّن را مؤذن مىگويند كه اذان در لغت بمعنى اعلامست و مؤذن به سبب اذان اعلام مىكند مردمان را به نماز و در اكثر نسخ بالأذان هست و ظاهرا از قلم نساخ زياد شده است و در عيون و علل نيست .
و چرا ابتدا به تكبير كردند و ختم بلا إله الا الله زيرا كه حق سبحانه و تعالى مىخواست كه ابتدا و انتها باسم او باشد و در تكبير الله در اوّل است و در تهليل الله در آخر است .
و چرا ختم به سبحان الله و الحمد لله نكردند با آن كه در اينها نيز الله در آخر است از جهت آن كه كلمه لا إله الا الله بر همه كلمات زيادتى دارد و اول ايمان و اسلام است و اين زيادتى هست و صدوق از جهت اختصار و ظهور ذكر نكرده است .
و چرا فصول آن دو دو است تا مكرر شود در گوشهاى جمعى كه گوش به اذان مىدهند و جا كند در خاطرهاى ايشان كه اگر سهو كند كلمه اولى را كلمهء

603