حاصل آن كه ظاهر حديث و كلام قدما اين است ، و ممكن است كه چون حضرت صلوات الله عليه ابتدا از مرفق كرده بودند دستها را به بالا نياوردند كه مو را پس شكسته باشند چون روى مو به جانب پايين است ، و ليكن از پس شكستن ظاهر نمىشود كه پس شكستن بد باشد مگر به اعتبار آن كه از مرفق نكنند چون در احاديث وارد شده است كه حضرت امام محمد باقر و امام جعفر صادق صلوات الله عليهما امر كرده‌اند كه ابتداى شستن از مرفق كنند .
و على اى حال هيچ شك نيست كه مثل آن حضرت وضو ساختن بهتر است كه رد مو نكنند در شستن دستها و نه در مسح سر يعنى مسح سر را از بالا به زير مىآورى . و اكثر علما اين را سنت مىدانند و بعضى واجب ، و ظاهر كلام صدوق نهى است از پايين به بالا مسح كشيدن ، و وجهش آنست كه در احاديث وضوى بيانى واقع شده است كه حضرات مسح سر كشيدند و ظاهر آنست كه بعنوان متعارف از بالا به زير آمده باشند كه اگر بر خلاف متعارف مسح مىكشيدند البته آن را نقل مىكردند .
و على اى حال البته حرام نيست از پائين به بالا از جهة حديث صحيح حماد بن عثمان كه روايت كرده است كه حضرت امام جعفر صادق صلوات الله عليه فرمودند كه باكى نيست مسح وضو را از بالا به پائين ، و از پائين به بالا . و حديث صحيح يونس كه گفت خبر داد مرا شخصى كه حضرت امام رضا صلوات الله عليه را در منى ديده بود كه حضرت مسح پا كشيدند يك مرتبه از انگشتان تا كعب و يك مرتبه از كعب تا انگشتان ، و فرمودند كه كار مسح پاها سهل است هر كه خواهد از پائين به بالا رود و هر كه خواهد از بالا به زير آيد كه حق سبحانه و تعالى آسان كرده است إن شاء الله .
و آن كه صدوق گفته است و نه در پاها رد مو نكند ظاهرش آنست كه از كعب بكشد تا سر انگشتان زيرا كه موى پا مايل بسر انگشتانست پس اگر از

421