مىرسد بر اينكه بعضى افراد غنا مثل خواندن قرآن و اذكار و آنچه خدا و جنّت را به ياد آوَرَد حاصل مىشود ، و در زمان غيبت معصوم عجلّ الله فرجه همين ظنّ در امثال اين مسائلِ فروعيّه كافى است ؛ و هر كس زياده بر ظنّ در فروع دعوى كند بهره‌اى از فقه ندارد يا نصيبى از انصاف . چه ، در جميع كتب اصول تصريح كرده‌اند به آنكه قطعيات از فقه نيست و شيخ بهاء الملَّة در زبده مىگويد كه « وَالقَطْعياتُ لَيْسَتْ فِقْهاً » .
تبصره در بيان آنكه از سماع ، صوت حسن و امثال آن از امورى كه ربط به عالم قدس دهد ، ممكن است كه حركت دَورى كه در اصطلاح عرفا آن را « وجد » و از باب تسميهء مسبّب به اسم سبب ، سماع گويند ، عارض سامع صوت حسن شود . چه ، دانستى كه از شنيدن آواز خوش ، حركتى و شوقى منبعث مىشود به سبب مناسبتى كه نفس ناطقه با نغمهء مشتمل بر نِسَبِ تأليفيه متفقه متناسبه دارد ؛ و روح حيوانى كه بخارى است لطيف كه از صاف و زبدهء اخلاط به هم مىرسد ، بخار ميلِ بلندى مىكند و جسد عنصرى بالطبع ميل به اسفل دارد و روح او را به جانب عالى حركت مىدهد . پس لا محالة دو حركت مختلف كه حركت صاعد و هابط باشد ، در بدنِ عنصرى به سبب روح يعنى بخار لطيفْ صاعد ، و بدن كثيف نازل حادث مىشود . و در حكمت طبيعى ثابت شده كه دو حركت مختلف السّمت ، احداث حركت دورى مىكند . نمىبينى كه گرد باد كه مشاهده مىشود ، از تصادم دو حركت مختلف است ؟ چون حركت هوا از سمت شرق و غرب مثلًا كه به هم برخورند احداث گرد باد مىشود كه حركت دورى است . و دو كُشتىگير ، سر به سر هم گذاشته كه به طرف يكديگر زور كنند ، هر دو با هم حركت دورى مىكنند . و طلا كه در بوته گداخته چون

493