كه اگر كسى تتبّع احوال روات كما هو حقّه خواهد كند ، نهايت صعوبت دارد . پس حكم كردن به آنكه احاديث دالّ بر حرمت غنا همه مقبول است و معمول به و معارضاتش همه مردود است با آنكه تخميناً به همان عدد ، بلكه زياده حديث معارض باشد ، و مع هذا مطروح و مهجور دانند ، يا توجيه به حيثيّتى كنند كه به يك طرف اصلًا عمل نشود و به طرف ديگر عمل شود كلَّيّةً نهايت تكلَّف ، بلكه غايت تعصّب و تعسّف است . [1] همچنين اگر كسى دعوى كند كه روات احاديثِ حرمتِ غنا ، بلا خلاف خوباند و در خلافش همه بدند مستبعد و بى وجه است . پس حق آن است كه نوعى تأويل شود كه احاديث كثيرهء متواترة المعنى مطروح و متروك نشود .
تنبيه پوشيده نماند كه بعد از تتبُّع معلوم مىشود كه معناى معيَّن و محصَّل براى غنا كه اطمينان حاصل شود ، از كتب لغت حاصل نمىشود ، و بر تقدير ثبوت حقيقت شرعى ، غنا حقيقت شرعى ندارد ؛ و حقيقت متشرّعه يعنى متفقّهه ، بر وجهى كه در خصوص اين لفظ ثابت باشد ، حكم لغت دارد در اختلاف يعنى حقيقت متشرّعه نيز معلوم نمىشود زيرا كه فقها اختلاف بسيار در تعريف غنا كرده‌اند و از معنا قدر مشتركى ميان همه استنباط نمودن نيز نهايت اشكال دارد به سبب مباينت بعضى لغات و منافرت تفاسير فقها با يكديگر ؛ و باز به حيثيتى نيست كه بهتر از معناى عرفى باشد در مقام جمع بين

[1] الف و ب : اگر كسى گويد كه : احاديث معارض همه به صوت حسن است نه غنا . جواب آنكه : به لفظ غنا نيز بسيار است مثل حديث كنيزك مغنّيه و حديث « من لم يتغنّ بالقرآن » با آنكه هر چه دلالت بر حرمت غنا دارد در مقامى است كه مقارن معصيتى بوده مثل آلت لهو و مجلس خمور و امثال اينها را غنا خوانده‌اند و هر چه نه چنين بوده در اغلب اوقات تعبير از آن به صوت حسن كرده‌اند . ( منه مدّ ظلَّه العالي ) .

446