عَمِلَ بِما عَلِمَ كفي ما لا يَعْلَمْ » [1] يعنى هر كس كه به آنچه مىداند عمل كند ، آنچه نمىداند از او در مىگذرند ؛ مگر در بعض امور مثل نماز و امثال آن كه جاهل معذور نيست و در امور مشتبههء ديگر كه به اجماع مستثنا نباشد ، جاهل معذور است ؛ خصوصاً اينجا كه جاهلِ به آن ، جاهلِ به اصل است و به اتّفاق معذور است نه جاهل به مسأله و حكم ، چه يقين نيست كه خواندن اذكار و قرآن به صوت حسن غناست يا اگر بالفرض و التقدير غنا باشد حرام خواهد بود چه در حديث امر به تغنّى و ترجيع در قرآن شد . و قرآن ذكر است كه : * ( « وَإِنَّه لَذِكْرٌ لَكَ وَلِقَوْمِكَ » ) * [2] * ( « وَما هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعالَمِينَ » ) * [3] . و جواب اينكه احداثِ عبادتى بدون دليل ، بدعت است مكرّر گذشت ، فتذكَّر . و از اين جهت كه جاهل در امور مشتبهه معذور است ما دام كه مستثنا نباشد به اجماع ، شبهات و امور مشتبه را داخل حلال دانسته‌اند ؛ ليكن حلالِ بيّن نيست و گفته‌اند به اتفاق : كه عطيّهء ظالم مادامى كه بعينها ندانيم كه حرام است حلال است . و اين حلال بيّن نيست و شبهه است و داخل حلال دانسته‌اند و تقسيم به سه قسم در حديث كه « حلال بيّن » و « حرام بيّن » و « شبهات بين ذلك » منافى اين نيست كه شبهه را داخل حلال غير بيّن دانسته‌اند فتأمّل . و آن را داخل حرام غير بيّن ندانسته‌اند به دليلِ « كُلُّ شيءٍ حَلال ما لَمْ تَعْلَمْ أنَّه حَرام بِعَيْنِه » .
و أيضاً قال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم : « رُفِعَ عَنْ امَّتي تِسْعَة : الخَطَأ و النِّسْيانَ مَا اسْتُكْرِهُوا عَلَيْه وَما لا يُطِيقُونَ وَما لا يَعْلَمُونَ وَمَا اضْطُرُّوا اليه وَالحَسَد وَالطِّيَرَة و التَّفَكُّرُ وَالوَسْوَسَةُ فِي الخَلْق ما لَمْ يَنْطِقُوا بِشَفَة » [4] يعنى حسد و بد

[1] بحار الأنوار ، ج 2 ، ص 30 ، ح 14 ؛ ج 2 ، ص 280 ، ح 49 ، از امام صادق عليه السلام .
[2] زخرف ( 43 ) : 44 .
[3] قلم ( 68 ) : 52 .
[4] كافى ، ج 2 ، ص 463 ، ح 2 . عبارت متن با عبارت مأخذ نامبرده مضموناً نزديك است .

442