و بر خبير بصير پوشيده نيست كه علماى متقدّمين اماميّه كه اخباريّونند را اعتقاد اين است كه نماز جمعه واجب عينى است بى آن كه وجود نبىّ يا وصىّ يا نايب عام شرط بوده باشد ؛ زيرا كه همگى احاديث دالَّه بر وجوب نماز جمعه عينا بى اشتراط وجود نبىّ يا نايب خاص ، ايشان نقل نموده‌اند ؛ و حديثى كه دلالت كند بر اشتراط نقل نكرده‌اند . و ايشان را كتب فتوى سواى كتب احاديث نبوده و به متون احاديث فتوى مىداده‌اند ؛ و اين دليل است بر اين كه به مضمون احاديث كثيرهء دالَّه بر وجوب جمعه ، عينا بىاشتراط وجود امام و نايب خاص اعتقاد داشته‌اند .
و اما اصوليّون شيعه ، اوّل ايشان شيخ مفيد است ، در كتاب مقنعه و كتاب اشراف موافقت به اخباريّون نموده ، جمعه را واجب عينى دانسته و سواى شرايط امام جماعت در امام جماعت شرطى اعتبار نكرده است .
اما شيخ طوسى كه شيخ و عمدهء اصوليين است ، اگر چه اعتبار كرده است وجود امام و نايب را در زمان حضور و استيلاى امام ، و ليكن در زمان تقيّه و زمان غيبت شرط ندانسته و چنانچه از كتاب خلاف و نهايه و تهذيب ظاهر مىشود نماز جمعه را با امنيّت و عدم خوف واجب عينى مىدانسته و اصوليين و فقهايى كه بعد از شيخ بوده‌اند ، تابعان شيخند و مخالفتش نكرده‌اند ، مگر بر سبيل ندرت ، و ليكن محقق و جمعى از كلام شيخ فهميده‌اند و گمان كرده‌اند كه شيخ نماز جمعه را در زمان تقيّه و غيبت افضل الواجبين مىداند و ما در فصل سابق عبارت جماعتى از قدما و متأخرين را كه صريح است يا ظاهر در وجوب نماز جمعه عينا بى اشتراط وجود امام يا نايب خاص ذكر نموده‌ايم ، و امّا جماعت متأخرين از ايشان قايلند به وجوب عينى و بعضى ديگر از ايشان قايلند به وجود تخييرى .
پس ، از آنچه بيان كرديم ظاهر شد كه كه دعوى مصنّف رساله كه به نقل متواتر معلوم شده كه بىوجود نبىّ يا امام يا نايب خاص نماز جمعه حرام است و ظهر متعيّن ، محض غلط است ، بلكه اين قول ضعيف ، مخالف اقوال متقدّمين و متأخرين است ؛ و بدين قول سخيف كسى تصريح نكرده ، سواى ابن ادريس ؛ و ظاهر قول سلَّار نيز با قول ابن ادريس موافق است و ليكن قابل تأويل است .
و اما سيد مرتضى رحمه اللَّه اگر چه از وى نقل كرده‌اند كه در جواب مسايل ميافارقيات كه گفته است كه : لا جمعة إلَّا مع إمام عادل أو من نصبه الإمام و به ظاهر دلالت دارد بر عدم جواز جمعه مگر با امام عادل يا كسى كه از جانب امام منصوب باشد ، و ليكن قابل تأويل است ؛ و شيخ زين الدين رحمه اللَّه گفته كه مثل اين قول شنيع مخالف جمهور مسلمين و صريح كتاب و سنّت ، سزاوار نيست كه نسبت داده شود به مثل اين فرد فاضل ، به مجرّد ظهور ، و بعد از آن ، آن را دو تأويل كرده ، يكى اين كه محتمل است كه مرادش اين باشد كه نماز جمعه جايز

640