ايشان را باطل نموده‌ايم . [1] و اما اجماع نزد شيعه اتفاق علماست بر حكمى از احكام به شرطى كه ما را علم به هم رسد كه امام از جمله ايشان است . پس اجماعى كه اين چنين باشد ، شيعه آن را حجّت مىداند از جهت قول امام عليه السّلام نه از جهت اتفاق آراى مجتهدين ؛ و شك نيست كه تحقيق اجماع به اين معنى در زمان غيبت امام زمان عليه السّلام ممكن نيست ؛ زيرا كه حضرت صاحب الامر عليه السّلام به اذن ملك علَّام غايب و پنهان است و از معاشرت اهل دنيا گريزان . نه كسى را به سويش راهى است و نه احدى را از خبرش آگاهى ؛ و آن چه شيخ طوسى در كتاب عدّه ذكر نموده به غايت ضعيف است .
و حاصل كلامش اين است كه چنان چه مردمان در زمان حضور ائمه مكلَّف بودند ، در زمان غيبت نيز مكلَّفند . پس با وجود بقاى تكليف قبيح است كه امام زمان حق را ظاهر نسازد ؛ و بنابر اين قاعده حكم كرده و اعتقاد نموده كه اگر قولى در ميان شيعه ظاهر باشد و خلاف آن معلوم نباشد ، آن قول موافق قول امام است كه اگر مخالف باشد ، بر امام واجب است كه حق را ظاهر سازد . و اگر مسألهء قول شيعه مختلف باشد و بر هيچكدام دليلى از كتاب خدا و سنّت متواتره نبويّه نباشد ، پس اگر به قول قائلانش معلوم النسب باشند و معلوم باشد كه هيچكدام امام نيستند و قائلان قول ديگر معلوم النسب نباشند و هر كدام از ايشان احتمال داشته باشد كه امام معصوم باشد ، در اين صورت حق با قائلان اين قول خواهد بود كه قائلانش مجهول النسب باشند ؛ و اگر چنانچه قايلان هر دو قول مجهول النسب باشند و دليلى بر حقيّت هيچ يك از دو قول از كتاب خدا و سنّت متواتره نبويه نباشد ، در اين صورت شيعه مخيّر باشند ، به هر قولى كه خواهند عمل نمايند كه اگر يك قول حق باشد ، بر امام زمان لازم است كه اظهار حق نمايد .
و بعد از آن از سيّد مرتضى رحمه اللَّه اعتراضى نقل نموده و حاصلش اين است كه وقتى بر امام واجب است كه ظاهر شود و اظهار حق نمايد كه ما خود سبب غيبتش نباشيم كه اگر در نفس ما چيزى باشد كه در غيبت امام عليه السّلام دخلى داشته باشد ، بر او واجب نخواهد بود كه ظاهر شود و اظهار حق نمايد ، زيرا كه ما خود سبب محرومى از منافع وجود امام شده‌ايم ؛ و بعد از آن كه شيخ اين اعتراض را نقل نموده ، در جواب گفته كه اين قول صحيح نيست ؛ زيرا كه لازم مىآيد كه اجماعات شيعه حجّت نباشد . [2] و شك نيست كه اين جواب كه شيخ گفته از اعتراض سيّد مرتضى به غايت ضعيف

[1] نام كتاب « الاربعين فى إمامة امير المؤمنين عليه السّلام » است كه با تحقيق سيد مهدى رجايى در سال 1418 در قم چاپ شده است . اشارهء مؤلف در متن به فصل « تزييف الاجماع على الخلافة » ( صص 130 - 246 ) است .
[2] العدة ، ج 2 ، ص 630 - 631

623