كه احتمال تخييرى دارد ، مقيد به عينى نساخته باشد ، ديگر چگونه حكم جزم به ارادهء وجوب عينى در زمان غيبت مىتوان كرد ؟ و با اين حال احتمال وجوب بر تقدير نايب نيز دارد ؛ و لهذا اوصاف مذكوره را همگى يا اكثر آنها را علماى ديگر در باب نايب ذكر كرده‌اند ؛ چنان كه در نهايه سابقا مذكور شده ؛ و همچنين در مبسوط و معتبر و منتهى و تذكره و غير آن .
و نيز مىتواند بود كه از فقرهء « له صفات يختصّ بها » معصوم اراده شده باشد ، بنابر اختصاص صفت عصمت و لوازم آن . و از جمله مؤيدات آن كه ، ظاهر الايمان اختصاص ندارد ؛ زيرا كه مأموم نيز بايد ظاهر الايمان باشد ؛ و همچنين ممكن است كه صادق بودن در خطبه اشاره به معصوم باشد ؛ چه اوست كه فعلش مصدّق قول است و گفتارش مطابق كردار ؛ و هر آن چه در خطبه مىفرمايد ، خودش به جا مىآورد نه ديگران كه بفرمايند و خود به جاى نياورند ، چنان كه خداى عز و جل سرزنش كرده و فرموده : * ( أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ ) * . [1] و قطع نظر از اينها هرگاه علماى معتبر شيعه نقل اجماع كرده باشند بر اشتراط امام يا نايبش و در كتابهاى خود شهادت داده باشند كه اتفاق و عمل فرقهء ناجيه در همهء اعصار و امصار بر عدم وجوب عينى در زمان غيبت بوده ، ديگر به مجرد آن كه عبارتى در كتاب محمول بر وجوب عينى تواند شد ، چه حكم مىتوان كرد كه صاحب كتاب قايل به وجوب عينى است . و از اينجاست كه مير محمد باقر داماد در كتاب عيون المسائل بعد از آن كه در باب سقوط وجوب عينى در زمان غيبت گفته « علما اتفاق كرده‌اند بر نقل اجماع » و حكم به تخيير كرده به سبب نيابت عام ، به اين مضمون گفته « و احيانا كه ظاهر لفظ - يعنى از اصحاب - موهم خلاف اجماع باشد ، و از اينجا بعضى از متأخرين توهّم مذهب ديگر كنند - يعنى شيخ زين الدين - و همچنين بعضى از مقلدين او - يعنى شيخ حسين عبد الصمد شاگردش - پس اعتمادى بر آن نيست » . [2] تا اين جا بود مضمون كلام مير محمد باقر داماد .
ديگر گفته به اين مذهب ابو الصلاح تقى بن نجم الحلبى و شيخ ابو الفتح كراجكى انتهى .
و اين نيز خلافش ظاهر است ؛ چه ابو الصلاح يكى از شاگردان شيخ طوسى و سيد مرتضى است ؛ هرگاه شيخ طوسى و غيره شهادت داده باشند كه خلاف نكرده‌اند علماى شيعه در

[1] بقره ، 44
[2] و أما أنّ ظاهر لفظ بعض الاصحاب كأبى الصلاح و غيره يوهم الاكتفاء به من يتكامل له صفات إمام الجماعة ، و من هناك توهم بعض المتأخّرين ( يعنى به الشيخ الفاضل زين المتأخرين قدس الله نفسه ) ربما تبعه بعض المقلَّدين أنّ هناك قولا ثالثا هو الوجوب التخييرى . بنگريد : عيون المسائل ( ضمن اثنا عشر رسالة ) ، ص 219

372