خمسة من المسلمين ، أحدهم الإمام ؛ [1] يعنى واجب مىشود نماز جمعه بر هفت كس از مسلمانان و نيست نماز جمعه از براى كمتر از پنج كس مسلمان كه يكى از آنها امام باشد . و اين اشاره است به آن كه عدد شرط واجب عينى بودن نماز جمعه هفت است ، امام زمان و شش مسلمانان ديگر ، و عدد اقل مرتبه انعقاد كه به عنوان تخيير و جواز توان كرد پنج است ؛ امام زمان و چهار مسلمان ديگر ، چنان كه علماى ما در جمع ميانه احاديث متضمن عدد هفت و احاديث متضمن عدد پنج تصريح كرده‌اند . بعد از اين فرموده كه : فإذا اجتمع سبعة و لم يخافوا أمّهم بعضهم و خطبهم ؛ يعنى پس هرگاه مجتمع شوند هفت كس كه يكى از آنها امام بوده باشد و خايف نباشند ، امامت آنها خواهد كرد بعضى از آنها و خطبه خواهد خواند . مراد آن كه در غير زمان تقيه كه خلفاى باطل صاحب اختيارند ، به وجود هفت كس مسلمان كه يكى از آنها امام باشد نماز جمعه واجب مىشود و امام خواهد كرد آن را ؛ و مراد از امام ، امام معصوم نافذ الحكم است ؛ هم به دلالت ظاهر و هم به قرينهء اخبار ديگر .
قال « و در كتاب من لا يحضره الفقيه روايت شده » تا آن جا كه گفته « و هم به قرينه اخبار ديگر » اقول : اين حديث صحيح معتبر است و در من لا يحضره الفقيه چنين واقع شده كه : قال زراره : قلت له : على من تجب الجمعة ؟ قال : تجب على سبعة نفر من المسلمين و لا جمعة لأقل من خمسة المسلمين أحدهم الإمام ، فاذا اجتمع سبعة و لم يخافوا أمّهم بعضهم و خطبهم . [2] و اين حديث دلالت بر وجوب عينى دارد ؛ چه نسبت امامت به بعضى دلالت دارد كه متعيّن نباشند از اين هفت كس و لفظ بعض را تخصيص به معين دادن به خلاف [3] ظاهر است .
و همانا كه مناط حكم شيخ صدوق محمد بن بابويه در كتاب هدايه [4] اين حديث باشد و حديث سابق بر اين در آن جا كه گفته : إذا اجتمع يوم الجمعة سبعة و لم يخافوا أمّهم بعضهم و خطبهم ؛ بعد از اين گفته : السبعة الَّذين ذكرناهم : الإمام و المؤذن و القاضى و المدّعى و المدّعى عليه و الشاهدان ؛ چه مىتواند بود كه يك كس هم مؤذنى تواند كرد و هم حد تواند زد . و حاصل معنى عبارت آن هفت كسى را كه مذكور ساختيم و گفتيم كه هرگاه مجتمع شوند و خوف نداشته باشند بعضيشان امامت كند و خطبه بخواند ، امام زمان نافذ الحكم است و شش كس ديگر به عدد مؤذن و قاضى و مدعى و مدعا عليه و دو شاهد ؛ و چون مذكور شد عدد اقل مرتبهء انعقاد نماز جمعه كه عنوان تخيير و جواز گيرد ، پنج است : امام

[1] من لا يحضره الفقيه ، ج 1 ، ص 411
[2] فقيه ج 1 ، ص 267 ؛ وسائل الشيعه ج 7 ، ص 304 .
[3] « خلاف » حدسى است . در اصل : به عنف .
[4] الهداية ، ص 145

266