خارجى و مختار [1] و حتى كسانى كه متهم به كفر بودند ، نماز خواندند .
مسألهء پرسش از شرايط امام ، اختصاص به خوارج نداشت . نوع مخالفان حاكميت رسمى تسنن ، كه از همان آغاز رحلت پيامبر صلى اللَّه عليه و آله قدرت را در دست داشتند ، با اين مشكل مواجه بودند . اين امر در عهد امويان ، مسألهء جارى گروه هاى مخالف حكومت بود ؛ گروه ها و يا افرادى كه بعضا خود جزو جامعهء تسنن به شمار مىرفتند . با اين حال ، امويان عقيدهء آن گروهى را رسمى دانستند كه اطاعت بى چون و چرا را ترويج مىكردند و عدالت را در حاكم و امام جماعت و جمعه شرط نمىدانستند . برجسته ترين چهرهء صحابى در اين جهت ، عبد الله بن عمر بود كه روش سياسى وى بر همين پايه قرار داشت ، گرچه بر اين گمان بود كه تقدس عبادى شخصى را به عنوان امرى درونى پا برجا نگاه داشته است .
البته در نگاه سنيان ، اگر امام جماعت و جمعه عادل باشد ، مطلوب است ، اما فرض بر اين است كه اگر فاسقى سر كار آمد ، اطاعت از او نيز همچون اطاعت از خداوند واجب است ! [2] تأثير عمومى اين حركت آن بود كه مفهوم « عدالت » قوّت خود را در فقه سياسى اهل سنت از دست داد . حشويه يا اهل حديث ، اين مبنا را به شدت استوار كرده ، در برابر مخالفان ، كه به طور عمده شيعيان و معتزله بودند ، مقاومت كردند . آنان مبناى اصلى عدل را كه حسن و قبح عقلى بود ، از ميان بردند تا كسى نتواند تعريفى براى عدالت عرضه كند بلكه عدالت صرفا در چهار چوب همان كه انجام مىپذيرد و طبعا به گمان آنان به جبر الهى - كه يك مصداق آن اصل حاكميّت امويان است - محدود شود .
امامان شيعه ، عدل الهى و عدالت امام جماعت و جمعه را در آموزه هاى دينى - سياسى خود به شدّت تقويت كردند ؛ و فقها و متكلمان شيعه ، جايى بس و الا براى اين مفاهيم در انديشه هاى كلامى و فقهى خود اختصاص دادند . از نظر امامان شيعه اين عقيدهء مخالفان ، كه ائمهء هدايت با ائمهء كفر مساوى است و اطاعت هر كس كه جانشين رسول خدا صلى الله عليه و آله شد - فاسق باشد يا فاجر - فريضهء الهى است و . . . به هلاكت كشاندن مردم است . [3] امام مجتبى نيز در حضور معاويه و مردم در شهر كوفه فرمودند : خليفه كسى است كه به كتاب خدا و سيرهء پيامبر خدا صلى الله عليه و آله عمل كند ، نه كسى كه ستم را پيشهء خود مىسازد [4] اطاعت از امام عادل و مخالفت با حاكم ظالم در ديگر روايات ائمه - عليهم السلام

[1] رسائل ابن حزم الاندلسى ، ج 3 ، صص 207 - 208
[2] الفصل فى الملل و الاهواء و النحل ، ج 4 ، ص 122
[3] بنگريد : بحار الانوار ، ج 90 ، ص 57
[4] مقاتل الطالبين ، ص 47 ، و نك : ذخائر العقبى ، ص 40 ؛ نظم درر السمطين ، ( زرندى حنفى ) ص 200

18