جعفر - عليهما السلام - او كرد و خيرات بى مرّ كه به ذكر همه ، كتاب بيفزايد » . [1] « او در جاى ديگر از دو جامعى ياد مىكند كه ابو الفضل عراقى در بيرون شهر قم و كمال ثابت قمى در ميان شهر ساخته و مقصوره هاى با زينت و منبرهاى با تكلف و منارهاى رفيع » . [2] از اين خبر به دست مىآيد كه شهر قم از قديم مسجد جامع داشته كه در عهد سلجوقيان ، اميرى شيعى به نصب مناره بر مسجد جامع همّت گماشته است . عبد الجليل در عبارت پيشين تصريح دارد كه شيعيان در مسجد جامع قم و چند شهر ديگر نماز جمعه اقامت مىكرده‌اند . مىدانيم كه شهر قم از آغاز ، از سنيان تهى بوده و جز حاكم شهر كه از طرف خلافت عباسى نصب مىشده و احتمالا برخى ديگر از كارگزاران شهر ، سنى ديگرى در شهر نبوده است . متأسفانه اطلاعات ديگرى دربارهء ديگر شهرهاى شيعى نداريم جز آنكه با توجه به مجموع توضيحات عبد الجليل ، توجه داشته باشيم كه دست كم برخى از شيعيان ، از نظر فقهى در اين زمينه ، با توجه به شرطيت حضور امام معصوم ، مشكلاتى داشته‌اند . از مورد ديگرى كه آگاهى اندكى داريم يادى است از سيد ابو الحسن كربلايى در قرن نهم ، او « بر منابر اسلام خطبهء معهود از اسامى گرامى خلفاى راشدين منصرف گشته به نام شريف ائمهء اثنى عشر موشّح كرد » به دنبال آن وى را از خواندن خطبه منع كردند به اين استدلال كه « لا محالة ائمهء اثنا عشر در خطبهء معهود بر سبيل استمرار در ضمن اجمال و على آله الأطهار مندرجاند . » [3] قاعدتا بايد مقصود خطبهء جمعه باشد و البته روشن است كه از اين گزارش بهرهء چندانى در تاريخچهء نماز جمعه نزد شيعيان نمىتوان برد .
در آثار فقهى مربوط به نماز جمعه در دورهء صفوى ، همواره به اين مسألهء عنايت مىشد كه آيا علماى شيعه نماز جمعه را اقامه مىكرده‌اند يا نه . يا به تعبير ديگر ، سيرهء عملى ميان علماى شيعه در تاريخ چه بوده است . در اين باره ، تقريبا اين نظر پذيرفته شده است كه با توجه به عدم اقامهء جمعه ، آنان قائل به وجوب عينى نماز جمعه نبوده‌اند .
3 - نماز جمعه در عهد صفوى منابع موجود حكايت از آن دارند كه در دورهء صفويه ، نماز جمعه در جامعهء تازه شيعى شدهء

[1] همان ، ص 219 . در چاپ نخست نقض ، ص 220 دربارهء مسجد جامع عتيق آمده « به مسجد جامع عتيق قم منارها فرمود » . براى اطلاعات بيشتر دربارهء مسجد جامع عتيق نك : مدرسى طباطبائى ، تربت پاكان ، ج 2 ، صص 109 - 120
[2] نقض ، صص 194 - 195 . در تربت پاكان ، ج 2 ، ص 110 آمده كه مسجد بيرون شهر همين مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام و مسجد داخل شهر ، مسجد جامع عتيق است .
[3] مقامات جامى ، ( تصحيح نجيب مايل هروى ، تهران ، 1371 ) ص 148

26