تفصيل - بدان اشاره كرده است . [1] با اين همه ، اهميت اين موقعيت و نقش چند جانبهء آن در اصلاح حيات فكرى و عبادى مردم ، وساطت در انتقال خواستهاى مردم به حكومت ، تفهيم سياستهاى جارى حكومت به مردم و . . . هيچ جاى انكار نيست . روشن است كه اگر اين وظيفه به درستى انجام مىشد تا چه حد مىتوانست - و هم اكنون هم مىتواند - در كاهش تنشهاى سياسى و فرهنگى جامعه مؤثر باشد .
1 - مسائل و مشكلات اقامت نماز جمعه براى شيعيان دو امر « جماعت » و « جمعه » همواره تبلورى بودند از پيوند سياسى - عبادى حاكم با امت .
در اين ميان ، نماز جمعه از نماز جماعت بسيار مهمتر بوده و هست ؛ زيرا هم اجتماع بيشترى را در مسجد جامع شهر مىطلبد و هم خطبه هاى امام جمعه عامل رشد فكرى و معنوى مردم است .
طبيعى است كه در نماز جماعت ، اين دو ويژگى - عموما - وجود ندارد ؛ با اين حال اقامه نماز در پشت سر امام ( پيشوا ) به هر روى ، نوعى « مطاع و مطيع » را به همراه دارد ، گرچه هيچ فقيهى قيد نكرده است كه امام جماعت لزوما بايد حاكم يا منصوب از سوى حاكم باشد ؛ و البته خلفا و حكام ، معمولا ائمهء جماعت مساجد بزرگ را معين مىكرده‌اند . در آغاز عهد خلافت ، حاكم مسلمانان ، خود امامت جماعت و جمعهء مركز خلافت را عهده دار بود ، ليكن وقتى دستگاه خلافت با دين و ديندارى فاصلهء بيشترى گرفت ، اين كار از مسؤوليتهاى عالمان شمرده شد .
در نگاه بسيارى از فقيهان سنى ، اگر حاكم كسى را به امامت منصوب كرد ، بر مردم است كه در پشت سر او نماز بگزارند و در اين باره ترديدى به خود راه ندهند . چه ، در غير اين صورت ، راه نفاق را در پيش گرفته‌اند . بنياد اين نگرش يك اصل سياسى - فقهى بود كه خاستگاه مذهبى داشت ؛ گر چه در ادامه ، گرفتار تحريف شد . اين اصل ، « اصل اطاعت از حاكم » بود . اولين پرسش در اين باره ، اين بود كه حاكم چگونه حاكم مىشود و در چه امورى بايد از او پيروى كرد ؟ خاستگاه مذهبى بحث چنان بود كه رهبرى تا زمانى كه ويژگىهاى خاص دينى و سياسى لازم را داراست ، بايد به عنوان امام از او پيروى شود .
دربارهء اين ويژگىها ، چند و چونهايى پيش آمد ؛ اما براى خلفاى جور مصلحت نبود كه منتظر اين چون و چراها نشسته ، اجازهء ورود به صحنهء بحث سياسى - دينى بدهند . آنان بر اصل « اطاعت » ، آن هم اطاعت بى قيد و بند و در هر شرايطى ، تأكيد كردند و تخطى از آن را

[1] رسالهء شكوائيه ، ضمن بحث « انتقادها » خواهد آمد .

16