رقّيّت منحوسهء ملعونه و مشاركت و مساواتشان با همديگر و با شخص سلطان در جميع نوعيّات مملكت ، از ماليّه و غيرها ، مبتنى و حقّ محاسبه و مراقبه داشتن ملَّت و مسئوليّت متصدّيان هم از فروع اين دو اصل است .
و در صدر اسلام استحكام اين دو اصل و مسئولَّيت مترتبهء بر آنها به جائى منتهى بوده كه حتى خليفهء ثانى با آن ابّهت و هيبت به واسطهء يك پيراهن كه از حلَّهء يمانيّه بر تن پوشيده بود ، چون قسمت آحاد مسلمين از آن حلَّه ها بدان اندازه نبود ، در فراز منبر از آن مسئول و در جواب امر به جهاد ، « لا سمعا و لا طاعة » شنود ، و به اثبات آنكه پسرش عبد اللَّه قسمت خود را به پدر بخشيد و آن پيراهن از اين دو حصّه ترتيب يافته است ، اعتراض ملَّت را مندفع ساخت . [1] و هم در موقع ديگر ، در جواب كلمهء امتحانيّه [ اى ] كه از او صادر شده بود ، « لنقوّمنّك بالسّيف » استماع ، [2] و به چه اندازه از اين درجهء استقامت امّت اظهار بشاشت نمود ! و مادامى كه اين دو اصل و فروع مترتّبه - كما جعله الشّارع - محفوظ و سلطنت اسلاميّه از نحوهء ثانيه به نحوهء اولى تحويل نيافته بود ، سرعت سير ترقّى و نفوذ اسلام محيّر عقول عالم ، و پس از استيلاى معاويه و بنى العاص و انقلاب و تبدّل تمامى اصول و فروع مذكوره و كيفيت سلطنت اسلاميّه به اضداد آنها ، مادامى كه حال ساير ملل هم بدين منوال و گرفتار چنين اسارت

[1] . ابن الجوزى ، سيرة ابن الخطَّاب ، ص 127 . سلمان فارسى ، عمر بن خطاب را ديد كه لباسى بر تن كرده كه تهيهء آن تنها با سهم دو نفر از بيت المال امكان پذير است ، ماجرا را از عمر پرسيد و او پسرش عبد اللَّه را شاهد گرفت كه او سهمش را به پدرش بخشيده تا بتواند چنين لباسى را تهيه كند .
[2] . هندى ، كنز العمال ، ج 3 ، ص 148 ؛ « در پاسخ او گفتند : لو فعلت ذلك لقوّمناك تقويم القدح » .

50