ميرزا محمد تقى شيرازى و فاضل شربيانى و سيد ابو الحسن اصفهانى در رساله‌هاى ذخيرة العباد ، و ديگران در رساله‌هاى عمليه خود ، همين مفهوم را با اندكى تغيير آورده‌اند : « اعلم كسى است كه در فهميدن حكم خدا ، از تمام مجتهدان زمان خود استادتر باشد . » اكنون بايد بررسى كرد كه چگونه مفهوم اعلم بين دو مجتهد مطلق تحقق پيدا مىكند ؟ بنده بر اين اعتقادم كه اين معنى تصور و واقعيتى ندارد و هيچ گاه بين آن دو تحقق نمىيابد ، زيرا اطلاع اعلم بر يكى از مجتهدان مطلق - كه واجد همه اوصاف و شرايط باشد - يا به لحاظ مقام ثبوت و واقع است ، يا به لحاظ مقام اثبات و دليل . اينك به توضيح در بارهء هر يك مىپردازيم :
اگر اطلاق اعلم به لحاظ مقام ثبوت باشد ، عنوان اعلم بين دو مجتهد جايگاهى ندارد ، و صحيح نيست ، زيرا بر مجتهدى كه فتوايش مطابق با واقع باشد ، اطلاق عالم مىشود نه اعلم ، و بر مجتهدى كه فتواى او بر خلاف واقع باشد ، اطلاق جاهل مىشود نه عالم يا غير اعلم . و اگر اطلاق اين عنوان به لحاظ مقام اثبات باشد ، در اين صورت نيز اطلاق عنوان اعلم بر يكى از مجتهدان صحيح به نظر نمىرسد . چرا كه آنان ، احكام را بر اساس اصول و قواعد كلى كه در اختيار دارند استنباط مىنمايند ، و همين احكام براى آنان و مقلدين ايشان در مرحله اثبات اعتبار و حجيت دارد . لذا در انجام و اجراى آنها مكلف هستند . چه آن فتواها يا برخى از آنها با واقع مطابقت داشته باشند و چه مطابقت نداشته باشند . و از آنجا كه ادله اعتبار و حجيت در همه آنها يكسان است و شامل نظر رأى همه آنها مىشود ، پس در مقام اثبات ، نمىتوان ميان آنها تبعيض قائل شد .
بنا بر اين چگونه مىتوان گفت : آن مجتهدى كه مثلا فتوا بر وجوب حكمى در مسأله اى داده استادتر از آن مجتهدى است كه فتوا بر واجب نبودن آن داده است ، و يا به عكس .
بلى اگر آراء مجتهدين هم چون عمل پزشكان يا كار معماران ، جنبه عينى داشت ، به آسانى ، فرد استادتر تشخيص داده مىشد ، و مناقشه اى در ميان نبود ، اما واقع امر چنين نيست . هر چند مسائل اجتهادى و فقهى براى خود ، اصول و ضوابطى دارد كه بر پويندگان آن معلوم است ، اما احكام واقعى بر هيچ كس معلوم نيست ، نه بر مقلدان و نه بر مفتيان ، بنا بر اين چگونه استادتر در استخراج حكم الهى مشخص مىگردد .
هم چنين اين انتقاد بر نظريه برخى وارد است كه گفته‌اند : اعلم كسى است كه فهم و

340