اختلاف حاصل مىگردد .
3 - گروهى اهل دانش و فضل كه توانايى تشخيص اعلم را دارند و از گفته آنان اطمينان پيدا مىشود ، مىتوانند اعلم بودن كسى را تصديق كنند .
ب - اگر شناخت اعلم دشوار گرديد چنانچه واقع امر هم چنين است ، مىتواند از كسى تقليد نمايد كه يقين به اعلم بودن ديگران از او نداشته باشد .
ج - اگر چند نفر مجتهد ، از نظر علم با هم مساوى باشند ، شخص مىتواند از هر كدام كه بخواهد تقليد نمايد . و نيز در صورتى كه مجتهد اعلم و غير اعلم از نظر فتوا با هم اختلاف نداشته باشند . در اين مورد بين مراجع عظام تقليد اختلافى نيست .
< فهرس الموضوعات > ز - بيان مراجع تقليد از آغاز غيبت كبرا تا كنون < / فهرس الموضوعات > ز - بيان مراجع تقليد از آغاز غيبت كبرا تا كنون اكنون مناسب است كه از مراجع تقليد در ادوار گذشته كه با بحث گذشته ما ارتباط دارد به گونه اى فهرستوار ياد كنيم :
< فهرس الموضوعات > آغاز مرجعيت < / فهرس الموضوعات > آغاز مرجعيت پيش از آن كه به نام مراجع تقليد و ذكر نخستين كسى كه اين جايگاه رفيع را متصدى شد بپردازيم ، توضيح يك مطلب تاريخى و علمى ضرورى به نظر مىرسد : نظر به اين كه فقيهانى كه در عصر غيبت صغرا بسر مىبردند و زمان غيبت كبراى امام زمان ( عج ) را در نيافتند ، مانند : على بن بابويه قمى ( متوفى 9 / 328 ق ) و ابو جعفر كلينى ( متوفى همان سال [1] ) مرجع تقليد - به گونه اى كه در زمان ما مصطلح است - تلقى نشدند و ما بدين جهت اينان را سلسلهء مرجعيت قرار نداديم . زيرا مردم در روزگار غيبت كبرا ، احكام شرعى و پاسخ مسائل مورد نياز خود را توسط نواب اربعه ( عثمان بن سعيد ، محمد بن عثمان ، حسين بن روح و ابو الحسن على بن محمد صيمرى ) از آن حضرت دريافت مىكردند .
اما فقهايى كه زمان غيبت كبراى امام عصر ( عج ) را درك كرده و برجستگى ويژه اى داشتند و مردم در مسائل دينى مستقلا به آنان مراجعه مىكردند ، در اينجا به عنوان مرجع دينى ياد مىشوند .

[1] بعد از وفات امام حسن عسكرى ( ع ) به سال 260 غيبت صغرى آغاز شد و در سال 329 بعد از وفات سفير چهارم خاتمه پذيرفت . كتاب غيبت شيخ طوسى ص 242 .

321