مسيحيان ، زرتشتيان و مشركان را به سه دسته تقسيم كرده كه با آوردن كلمه « الذين » به گونه مكرر مشخص مىشود ، دسته اول مسلمانان ، دسته دوم يهود و نصارا و مجوس و گروه سوم مشركان .
ثانيا لفظ مشرك وقتى كه به گونه مطلق ذكر مىشود ، كتابى را شامل نمىشود مگر با قرينه اى كه دال بر شمول ، عنوان مشرك بر كتابى و ذكر آن براى تاكيد و اهميت آن در بين باشد . ولى با نبودن قرينه نمىتوان اين شمول را قائل شد و اصولا قاعده بر اين است كه عطف مستلزم مغايرت معطوف از معطوف عليه است مگر با وجود دليل خاص و با قرينه اى [1] و آياتى كه فخر رازى شاهد براى خود آورده از مواردى است كه قرينه دارد ، زيرا ما علم داريم جبرئيل و ميكائيل از جنس ملائكه و رسول خدا و نوح ( ع ) و ابراهيم . . از انبياء هستند پس ، از موارد ذكر خاص بعد از عام مىشود و اما آياتى كه ما يادآور شديم در اثبات مغايرت بين عنوان مشرك با كتابى اين گونه نيست . بر اين اساس ، قياس آيات مشتمل بر عطف مشركين به اهل كتاب با آيات مشتمل بر ذكر خاص بعد از عام قياسى است مع الفارق كه فارق آن وجود قرينه در آيات اخير است و بر فرض كه شك كنيم كه آيا عطف لفظ مشركين بر اهل كتاب در آيات پيشين دلالت بر مغايرت مىكند يا نه ، اصل بر مغايرت است . پس مراد از شرك در مقام عبادت است نه شرك در مقام ذات و حكم مذكور در آيه مخصوص به اهل شرك در مقام عبادت است .
لذا مقدس اردبيلى بر اين بينش و اعتقاد است كه مشرك از نظر لغت و عرف شامل اهل كتاب نمىشود و كسى كه خدا را به وحدانيت قائل است ، ولى بنا بر اين اعتقاد باشد كه او را فرزندى است ملازمت با مشرك بودن حقيقى او نيست ( زبدة البيان 529 ) .
علامه طباطبايى در تفسير گرانمايه خويش ، الميزان ج 2 / 211 ، مىنويسد : شرك از حيث ظهور و خفا همانند كفر داراى مراتب گوناگونى است :
شرك ظاهر : آن است كه كسى قائل به تعدد خدا و پرستش مخلوق و يا شفيع قرار دادن او شود .
شرك خفى براى كسى كه نبوت خاصه را انكار نمايد و يا قائل شود كه عزيز ( و يا مسيح ) پسر خدا و يا ما فرزندان و يا دوستان خداييم .

[1] رجوع شود به : جصاص ، احكام القرآن ، 2 / 16 .

142