مسلمانان در ممالك مختلف دنيا و نيز روابط سياسى و فرهنگى و اقتصادى كشورهاى اسلامى با بلاد ديگر و ابهامها و مشكلات جدى و عميقى كه گاه در اين راستا رخ مىنمايد ، مقتضى است كه موضوع ياد شده به نحو جدى و اجتهادى - نه به سبك اجتهاد تقليدى ، بلكه به شيوه اجتهاد پوياى سنتى - مورد شناسايى و تبيين قرار گيرد .
تذكر چند مطلب مطلب اول - اجتهاد پويا با همهء ضوابط و شرايطش - كه چشمه جوشانى است در دل فقه - راهى است وسيع و مطمئن كه انسان را همپاى زمان و مظاهر نوين آن و همراه قدرت تفكر و دانش و نيازهايش به ژرفاى معارف الهى و به دقايق احكام اسلامى رهنمون مىسازد . پس آن راهى است در نهايت وسعت و اطمينان . ولى بايد ديد رهروان ، اين راه را چگونه مىپيمايند .
آن چه مسلم است اين مىباشد كه راه اجتهاد به يكسان پيموده نشده . در روزگارى رهروانش به دستاوردهاى پيشينيان بسنده كرده‌اند ، و در زمان ديگرى با توان و قدرت بيشترى به غور و بررسى در منابع و پايه‌هاى شناخت پرداخته تا با اطمينان بيشتر ، احكام الهى و وظايف دينى را از آنها استخراج نمايد . بىترديد اين نوسان نيز محصول كيفيت رشد و گسترش و شرايط جامعه اسلامى و بينش و تفكر فقيهان و مجتهدان و حوادث واقعه و موضوعات مستحدثه و نيازهاى جامعه و شرايط آن بوده است . هنگامى كه موضوع و يا شرايط تازه اى در زندگى فرد و يا جامعه اى به وجود مىآمد ، و مورد ابتلاى فرد و يا جامعه قرار مىگرفته ، بنا به ضرورت ، مسئولان فقه اجتهادى نيز به تبيين و شناخت و بيان احكام اسلامى مربوط بدان موضوع مىپرداخته‌اند . اين كه تلاشهاى اجتهادى به دنبال احساس نياز رخ مىداده است و مىدهد تا اندازه اى طبيعى است ، ولى تاخير در مقام پاسخ و برطرف كردن نيازها از راه منابع اسلامى در برخى از موارد صحيح نبوده ، زيرا مشكلاتى را براى مسلمانان به وجود آورده است . امروز كه نظام اسلامى برپاست و همهء ابعاد زندگى دگرگون شده ، بايد در برابر رويدادها و مسائل تازه براى پاسخ و حل مشكلات جامعه و بر طرف كردن نارساييها از راه اجتهاد پويا و بر اساس منابع معتبر شرعى ، از هيچ گونه تلاش و كاوشى كوتاهى نكرد .
مطلب دوم - نكته مهم ديگرى كه بجاست آن را در اينجا تذكر دهم ، اين نكته است كه

125