نمىپرسيده‌اند تا اختلافى پديد آيد يا اگر اختلافى در ميان و نهان بوده هويدا و عيان گردد .
در مسائل اجتماعى و مواردى كه جنبهء مادى در كار بوده به طورى كه اشارت شد كار به مشاجره و مراجعه مىكشيده و در مجمع بزرگان صحابه مطرح مىشده و در اين هنگام بسا كه ميان اهل نظر و فتوى اختلاف [1] رخ مىداده و در اين گونه موارد بوده كه تفقّه و استنباط را طرزى شبيه و متناسب با آن چه در دوره هاى بعد بوقوع پيوسته پيش مىآمده است اينك چند قضيه از اين قبيل مسائل كه در آن عهد واقع گرديده براى نمونه آورده مىشود :

[1] - اين اختلافات ، در دوره هاى بعد جمع آورى شده و از آنها كتابهايى فراهم آمده و شايد چنان كه ابو الوفاء افغانى مصحح كتاب « اختلاف ابى حنيفة و ابن ابى ليلى » تأليف قاضى ابو يوسف در مقدمهء آن كتاب آورده كتاب « اختلاف الصحابة » تأليف ابى حنيفه نخستين كتابى باشد كه در اين زمينه نوشته شده است . مصحح كتاب ياد شده پس از اين كه گفته است : « فان اختلاف الامة فى الفروع رحمة للامة و قد اختلف الصحابة ، رضى اللَّه عنهم ، و من بعدهم من الفقهاء فيها » اين مضمون را آورده است « ابن عبد البرّ در كتاب « جامع بيان العلم » و خطيب در كتاب « الفقيه و المتفقّه » بسيارى از آثارى را كه در اين زمينه ورود يافته ياد كرده‌اند . حتى علماء قديم و حديث در كتاب خود اختلاف ائمه را مىآورده‌اند تا خواص ، به خرق اجماع و عوام ، به حرج گرفتار نگردند و همانا قديمترين كتابى كه در « اختلاف » تصنيف شده كتاب « اختلاف الصحابة » تاليف ابى حنيفه مىباشد و از آن پس شاگردش ابو يوسف كتاب « اختلاف ابى حنيفه و ابن ابى ليلى » را نوشته بعد از او محمد بن شجاع كتاب « اختلاف يعقوب و زفر » را تأليف كرده از آن پس طحاوى كتاب « اختلاف الفقهاء عامة » را نوشته و هم ابن جرير كتابى به نام « اختلاف الفقهاء » تأليف كرده است » ظاهرا مراد مصحح مزبور از كتاب اخير همان باشد كه ياقوت حموى در چند موضع از ترجمهء ابو جعفر محمد بن جرير طبرى در كتاب « معجم الادباء » آن را بعنوان « اختلاف علماء الامصار فى احكام شرائع الاسلام » ياد كرده است .

502