به آن را تا بدان پايه بزرگ مىشمرد و از آن چنان احتراز مىجويد بسيار شگفت است كه برين آسانى آن را به كار مىبرد » .
باز نظَّام گفته است : « من از اين سخن عمر « إنّي لأستحيي من الله ان أخالف أبا بكر » بسيار تعجب دارم چه اگر در نظر وى مخالفت با ابو بكر جائز نبوده چرا در مسألهء « حدّ » صد بار با وى مخالفت كرده و هم در موضوع « اهل ردّه » و هم در بسيارى از موارد ديگر و اگر نه از آن راه بوده كه ابو بكر هيچ گاه بر خطا نمىرفته بلكه بدان جهت بوده كه قول ابو بكر در خصوص اين مسأله ( مسألهء كلاله ) به نظر عمر حقّ و صواب بوده است پس ديگر گفتن عبارت « انّي لأستحيي . . الخ » چه معنى دارد ؟ ! بعلاوه خود ابو بكر در مسألهء « كلاله » بر قول خويش ثابت نمانده و از اين گفته تبرّى جسته است . » باز نظَّام در بارهء ابن مسعود گفته است : « او نيز در دين خدا مناقضه گويى داشته و باطل گفته چنان كه در قضيهء بروع دختر واشق اين جمله را اداء كرده است : « اقول فيها برأيى فإن كان خطأ فمنّى و إن كان صوابا فمن الله ، عزّ و جلّ ، لها صدقة نسائها لا وكس و لا شطط » و اين قضا و حكمى است از راه ظنّ بلكه قضايى است مبنى بر پايهء شبهه و شكّ و هر گاه « شهادت » از روى ظنّ ، حرام باشد پس « حكم » از راه ظنّ هم حرام و گناه آن بزرگتر مىباشد .
« اگر ابن مسعود كه گفته است : « الحلال بين و الحرام بيّن فدع ما يريبك إلى ما لا يريبك » خود را به اين قول خويش كه در مقام رهنمايى و تاديب ديگران گفته تاديب مىكرد در احكام خدا نمىگفت : « اقول فيها برأيى فان اصبت . . » و اين سخنى است فاسد چه يك عمل و يك اجتهاد نمىتواند از خدا باشد ، در صورت موافقت با حقّ ، و از غير خدا باشد ، در صورت بطلان و عدم موافقت با حق ، و در هر دو حال مسأله به يك حال باشد » در اين زمينه نظَّام باز هم سخنانى نسبت بابن مسعود و عثمان و سائر صحابه

475