و آن معتمد نيست چنان كه بيان كرديم . امّا قوله * ( وَلا تَعْتَدُوا ) * بر اين قول معنى آن است كه تعدى مكنيد از آن چه مشروع است در باب جهاد : و زنان را و كودكان را و پيران ضعيف را مكشيد ، و آن را كه دست به صلح به شما دهد و دست به شما دراز نكند .
و اگر چنين كنى تعدى كرده باشى و اين قول عبد الله عباس است و مجاهد . . » باز همو در ذيل همين آيات چنين آورده است « . . و « فتنه » در آيه ، مراد به او شرك است و كفر . گفت : كفر بتر و سختتر از قتل است . اگر ايشان در زمين حرم در ماه حرام بر كفر ، اصرار مىكنند و ايشان محرم ، از شما چرا روا نبود كه ايشان بكشى در حرم در ماه حرام و شما محرم ؟ كسانى گفت « فتنه » اينجا عذاب است و ايشان را عادت بودى كه چون مسلمانان را بگرفتندى عذاب كردندى او را ، خداى تعالى گفت :
آن چه ايشان مىكنند بترست و سختتر . . » باز در ذيل * ( الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَالْحُرُماتُ قِصاصٌ ) * پس از اين كه گفته است : « ماه‌هاى حرام چهار است : واحد فرد و هو رجب و ثلاثة سرد ، اى متتابعة :
يكى جدا ، رجب ، و سه ماه پى در پى ، - ذو القعده و ذو الحجة و محرّم ، مىباشد و از آن رو آنها را حرام خوانند كه حرام بود بر ايشان در اين ماه قتال كردن تا اگر مرد قاتل پدر و برادر را ديدى رها كردى و نكشتى او را » چنين گفته است « و مراد به اين ماه در آيه ذو القعده است كه رسول عليه السلام را در « عام الحديبيه » در « ذو القعده ، باز گردانيدند . . » « اما معنى آيه در او دو قول گفتندى : يكى آن كه چون رسول عليه السلام عام الحديبيه باز گرديد و در مكه نشد و صلحى رفت ميان ايشان و قرارى كه دگر سال باز آيد و ايشان از مكه بروند و صحابهء رسول در مكه آيند با سلاحها در نيام و برهنه نكنند . چون سال دگر آمد رسول عليه السلام برخاست و در مكه رفت و طواف كرد و اركان حج بگزارد و آن ذو القعده بود كه بيرون آمد از مدينه ، سنهء سبع ، و آن سال كه او را منع كردند هم ذو القعده بود ، سنهء ستّ از هجرت ، خداى تعالى آيه فرستاد

199