در اين آيات ، چنان كه به ظاهر استفاده مىشود ، نخست قتال با خصوص مقاتلين آن هم با نهى صريح از اعتداء و تجاوز ؛ مورد امر واقع گرديده و در حقيقت موضوع دفاع از نفس ، بلزوم قتال با مهاجمين ، تأمين شده آنگاه « فتنه » ، كه به حقيقت مبارزه و معارضه با دعوت مىباشد ، به منزلهء مهاجمهء ، بر نفس ، بلكه اشدّ از آن توصيف و تعريف گرديده ، و به قتال با صاحبان فتنه نيز دستور صدور يافته است و در همين حال باز يادآورى شده كه چون مقصود اصلى از امر به قتال ، كشت و كشتار و خونريزى نيست پس اگر كسانى كه به قتال يا فتنه ، با شما در مبارزه‌اند دست از قتال و فتنه بردارند شما نيز غفران و رحمت حق را متوجه باشيد و به آنان تجاوز روا مداريد ، باز زيان فتنه و جلوگيرى آن از بسط و نفوذ دين ياد شده و تأكيد و تصريح شده كه لزوم قتال براى رفع فتنه و براى توسعه و بسط دين مىباشد و در آخرهم ، پس از تصريح به اين كه اجازهء قتال بعنوان قصاص بوده ، و نبايد بيش از آن اندازه كه « اعتداء » شده تجاوز به عمل آيد بتقوى و پرهيزكارى امر شده و لزوم آن مورد تأكيد واقع گرديده است .
ابو الفتوح رازى در ذيل آيات فوق چنين آورده است « ربيع بن انس و عبد الرحمن بن زيد گفتند : اول آيتى كه در قتال فرود آمد اين آيه بود اعنى قوله تعالى * ( وَقاتِلُوا فِي سَبِيلِ الله الَّذِينَ يُقاتِلُونَكُمْ ) * چون اين آيه آمد رسول عليه السلام قتال كردى با آنان كه با او قتال كردندى و رها كردى آنان را كه با او قتال نكردى تا اين كه اين آيه آمد كه * ( وَقاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً ) * اين آيه منسوخ شد به آن . و معنى * ( لا تَعْتَدُوا ) * بر اين قول آن باشد كه ابتدا نكنى بقتل آن كس كه با شما قتال نكند و ناگاه با سر ايشان مشوى پيش از آن كه ايشان را به اسلام دعوت كنى .
« و بعضى ديگر از مفسرين گفتند : كه آيه محكم است و از احكام او هيچ منسوخ نيست آن كه خداى در اين آيه گويد كارزار كنى با آنان كه با شما كارزار كند ، منع نكند از وجوب قتال آنان كه با ما قتال نكند براى آن كه اين « دليل خطاب » باشد

198