« علم فعلى » است ، از اشراقييّن تبعيّت فرموده‌اند . [1] و اين مطلب گرچه خلاف تحقيق است ، بلكه « علم تفصيلى » در مرتبهء ذات ثابت است و كشف و تفصيل علم ذاتى از علم فعلى بالاتر و بيشتر است - چنانچه در محلّ خود به وجه برهان نورى ثابت و محقّق است - ولى اصل مطلب كه نظام وجود علم فعلى تفصيلى حق است ، ثابت و محقّق است در سنّت برهان و مشرب عرفان ، گر چه مسلك اعلا و ذوق احلاى عرفانى را غير از اين طريقه ها طريقه اى است - « مذهب عاشق ز مذهبها جدا است » . [2] بالجمله ، از براى رحمت « رحمانيّه » و « رحيميّه » دو مرتبه و دو تجلَّى است : يكى در مجلاى ذات در حضرت واحديّت به تجلَّى به فيض اقدس . و ديگر ، در مجلاى اعيان كونيّه به تجلَّى به فيض مقدّس . و در سورهء مباركه اگر « رحمن » و « رحيم » از صفات ذاتيّه باشد - چنانچه ظاهرتر است - در آيهء شريفهء بسم اللَّه الرحمن الرّحيم اين دو صفت را تابع « اسم » توان دانست تا از صفات فعليّه باشد ، بنابر اين ، ابدا تكرارى در كار نيست تا اين كه گفته شود براى تأكيد و مبالغه است . و به اين احتمال - و العلم عند اللَّه - معنى آيات شريفه چنين مىشود : بمشيّته الرّحمانية و الرّحيميّة الحمد لذاته الرّحمانىّ و الرّحيمى . و چنانچه مقام « مشيّت » جلوهء ذات مقدس است ، مقام « رحمانيّت » و « رحيميّت » ، كه از تعيّنات مقام مشيّت است ، جلوهء رحمانيّت و رحيميّت ذاتيّه است . و احتمالات ديگرى نيز هست كه ما ترك كرديم ذكر آن را ، زيرا كه اين احتمال كه ذكر شد ظاهرتر بود .
قوله تعالى : مالِكِ يَوْمِ الدّين 1 : 4 بسيارى از قرّاء « مَلِك » 1 : 4 ، به فتح ميم و كسر لام ، قرائت كرده‌اند . و براى هر يك از اين دو قرائت ترجيحاتى ادبى ذكر كرده‌اند . حتّى بعضى از بزرگان علماء رحمه اللَّه رساله نوشته در ترجيح

[1] - مصارع المصارع ، خواجه نصير الدين ، تصحيح معزّى ، ص 141 . .
[2] - « مذهب عاشق ز مذهبها جداست - عاشقان را مذهب و ملت خداست » . - مولوى .

267