بنابر اين ، مىگوئيم كه در « رحمن » و « رحيم » و « عطوف » و « رؤف » و امثال آنها يك جهت كمال و تمام است ، و يك جهت انفعال و نقص ، و اين الفاظ در ازاء همان جهت كماليّه كه اصل آن حقيقت است موضوع است . و اما جهات انفعاليّه كه از لوازم نشئه و اجانب و غرائب حقيقت است كه بعد از تنزّل اين حقايق در بقاع امكانيّه و عوالم نازلهء دنياويّه با آنها متلازم و متشابك شده است - چون ظلمت كه با نور در نشئهء نازله مختلط گرديده - دخالتى در معنى موضوع له ندارد ، پس ، اطلاق آن بر موجودى كه صرف جهت كمال را واجد و از جهات انفعال و نقص مبرّا است ، صرف حقيقت است و حقيقت صرف . و اين مطلب با اين بيان علاوه بر آنكه با ذوق اهل معرفت نزديك است ، با وجدان اهل ظاهر نيز متناسب است .
پس بنابر اين ، معلوم شد كه مطلق اين نحو اوصاف كمال كه از تنزّل در بعض نشئات متلازم و مختلط با امرى ديگر شده‌اند - كه ذات مقدس حق جلَّت عظمته از آن مبرّا است - اطلاقشان به حق تعالى مجاز نيست . و اللَّه الهادى .
قوله : الحمد للَّه يعنى ، جميع انواع ستايشها مختصّ به ذات مقدّس الوهيّت است . بدان اى عزيز كه در تحت اين كلمهء شريفه سرّ توحيد خاصّ بلكه اخصّ خواصّ است . و اختصاص همهء محامد از جميع حامدان به حق تعالى ، به حسب برهان نزد اصحاب حكمت و ائمّهء فلسفهء عاليه ، واضح و آشكار است ، زيرا كه به برهان پيوسته كه تمام دار تحقّق ظلّ منبسط و فيض مبسوط حضرت حق است ، و تمام نعم ظاهره و باطنه ، از هر منعم باشد به حسب ظاهر و در انظار عامه ، از حق تعالى جل و علا است و احدى از موجودات را شركت در آن نيست ، حتى شركت اعدادى نيز نزد اهل فلسفهء عاميّه است نه فلسفهء عاليه ، پس ، چون حمد در مقابل نعمت و انعام و احسان است و منعمى جز حق در دار تحقق نيست ، جميع محامد مختص او است . و نيز جمال و جميلى جز جمال او و او نيست ، پس مدايح نيز به او رجوع كند .

251