و به بيان ديگر ، هر حمد و مدحى كه از هر حامد و مادحى است ، در ازاء آن جهت نعمت و كمال است ، و محل و مورد نعمت و كمال كه آن را تنقيص و تحديد نموده به هيچ وجه مدخليّت در ثنا و ستايش ندارد بلكه منافى و مضادّ است ، پس جميع محامد و مدايح به حظَّ ربوبيّت ، كه كمال و جمال است ، رجوع كند ، نه به حظَّ مخلوق كه نقص و تحديد است .
و به بيان ديگر ، از فطرتهاى الهيّه ، كه جميع خلق بر آن مفطورند ، ثناى كامل و شكر و حمد منعم است ، و نيز از فطرتهاى الهيّه تنفّر از نقص و ناقص و منقص نعمت است ، و چون نعمت مطلقهء خالصه از شوب هر نقصى و جمال و كمال تامّ تمام مبرا از هر نقصى مختصّ به حق است و ديگر موجودات نعم مطلقه و جمال مطلق را تنقيص و تحديد كنند نه تزييد و تأييد ، پس فطرت همهء مردم ثنا جو و ستايش گوى ذات مقدس اويند و از ديگر موجودات متنفّرند ، مگر آن وجودهايى كه به حسب سير در ممالك كمال و شهرهاى عشق ، فانى در ذات ذو الجلال شدند ، كه عشق و محبت به آنها و ثنا و ستايش آنها عين عشق به حق و ستايش او است . « حبّ خاصان خدا حبّ خدا است » . [1] تا اين جا كه ذكر شد نيز به حسب مقامات متوسّطين است كه در حجاب كثرت باز هستند و از جميع مراتب شرك خفىّ و اخفى مبرّا نشده و به كمال مراتب خلوص و اخلاص نرسيده‌اند .
و اما به حسب عرفان اصحاب قلوب فانيه در بعض حالات خاصه ، جميع نعم و تمام كمال و جمال و جلال صورت تجلَّى ذاتى است ، و جميع محامد و مدايح به ذات مقدّس حق تعالى مربوط است ، بلكه مدح و حمد از خود او به خود او است [1] ، چنانچه اشاره به اين معنى است تعلَّق « بسم اللَّه » به « الحمد للَّه » .

[1] - پاورقى 248 . .
[1] بسمه تعالى . و بايد دانست كه اختصاص جميع محامد يا جنس حمد به احتمالين در الف و لام با سببيّت فلسفى مضادّ است هر چند سببيّت به معناى دقيق آن باشد و جز با لسان قرآن و عرفان اولياء عليهم صلوة اللَّه توجيه نتوان كرد .

252