سختىهاى آن جا مقابله نكند . و اين مطلب براى كسانى كه ميزان عذاب و عقاب آخرت و اسباب و مسبّبات آن جا را مىدانند پر واضح است . پس ، شمشيرى كه به گردن يهود بنى قريظه و امثال آنها زده مىشد به افق رحمت نزديكتر بوده و هست تا به افق غضب و سخط .
و باب امر به معروف و نهى از منكر از وجههء رحمت رحيميّه است .
پس ، بر آمر به معروف و ناهى از منكر لازم است كه به قلب خود از رحمت رحيميّه بچشاند ، و نظرش در امر و نهى خود نمايى و خود فروشى و تحميل امر و نهى خود نباشد ، زيرا كه اگر با اين نظر مشى كند ، منظور از امر به معروف و نهى از منكر ، كه حصول سعادت عباد و اجراى احكام اللَّه در بلاد است ، حاصل نشود . بلكه گاه شود كه از امر به معروف انسان جاهل نتيجهء معكوسه حاصل شود ، و چندين منكر سر بار شود براى يك امر و نهى جاهلانه كه از روى خواهش نفسانى و تصرّف شيطانى واقع شود . و اما اگر حسّ رحمت و شفقت و حق نوعيّت و اخوت انسان را به ارشاد جاهلان و بيدار كردن غافلان وادار كند ، كيفيّت بيان و ارشاد كه از ترشّحات قلب رحيمانه است طورى شود كه قهرا تأثير در موادّ لايقه بسزا كند و قلوب صلبهء سخت را نيز از آن استكبار و استنكار فرو نشاند . افسوس كه ما از قرآن تعلم نمىگيريم و به اين كتاب كريم الهى نظر تدبّر و تعلَّم نداريم و استفادهء ما از اين ذكر حكيم كم و ناچيز است .
اكنون تفكر در آيهء شريفهء اذْهَبا الى فِرعَوْنَ انَّه طَغى فَقُولا لَه قَوْلا لَيِّنا لَعَلَّه يَتَذَكَّرُ اوْ يَخْشى 20 : 43 - 44 [1] راههايى از معرفت و درهايى از اميد و رجاء به قلب انسان مفتوح كند :
فرعون كه طغيانش به جايى رسيد كه انَا رَبُّكُم الاعْلى 79 : 24 [2] گفت ، و علوّ و فسادش به پايه اى قرار گرفت كه يُذَبِّحُ ابْنائَهُمْ وَيَسْتَحْيى نِسائَهُمْ 28 : 4 [3] دربارهء او

[1] - « به سوى فرعون برويد كه همانا سركشى كرده ، پس با او سخن نرم بگوييد شايد متذكر شود يا بترسد » . . ( طه - 43 ، 44 ) .
[2] - « من والا پروردگار شمايم . » ( نازعات - 24 ) .
[3] - « پسرانشان را سر مىبريد و زنانشان را نگاه مىداشت . » ( قصص - 4 ) .

237