كنيد و مدح شده است از اشخاصى كه اجتهاد و كوشش در عبادت و رياضت مىكنند و در عبادات و رياضات ائمهء هدى سلام اللَّه عليهم وارد است ، با اين احاديث شريفه كه اقتصاد در عبادت را مدح فرموده‌اند ، مبنى بر اختلاف اهل سلوك و درجات و احوال نفوس است ، و ميزان كلَّى نشاط و قوّت نفس و نفار و ضعف آن است .
فصل هفتم در بيان تفهيم است يكى از آداب قلبيّهء عبادات ، خصوصا عبادات ذكريّه ، « تفهيم » است .
و آن چنان است كه انسان قلب خود را در ابتدا امر چون طفلى پندارد كه زبان باز نكرده و آن را مىخواهد تعليم دهد ، پس ، هر يك از اذكار و اوراد و حقايق و اسرار عبادات را با كمال دقّت و سعى به آن تعليم دهد و در هر مرتبه اى از كمال هست ، آن حقيقتى را كه ادراك نموده به قلب بفهماند . پس ، اگر اهل فهم معانى قرآن و اذكار نيست و از اسرار عبادات بى بهره است ، همان معناى اجمالى را كه قرآن كلام خدا است و اذكار ياد آورى حق است و عبادات اطاعت و فرمانبردارى پروردگار است تعليم قلب كند و به قلب همين معانى اجماليّه را بفهماند . و اگر اهل فهم معانى صوريهء قرآن و اذكار است ، همان معانى صوريّه را ، از قبيل وعد و وعيد و امر و نهى ، و از علم مبدأ و معاد به آن مقدار كه ادراك نموده به قلب تعليم دهد . و اگر كشف حقيقتى از حقايق معارف يا سرّى از اسرار عبادات براى او شده ، همان را با كمال سعى و كوشش به قلب تعليم كند و آن را تفهيم نمايد . و نتيجهء اين تفهيم آن است كه پس از مدّتى مواظبت زبان قلب گشوده شود و قلب ذاكر و متذكَّر گردد . در اول امر ، قلب متعلَّم بود و زبان معلَّم و به ذكر زبان قلب ذاكر مىشد و قلب تابع زبان بود ، و پس از گشوده شدن زبان قلب عكس گردد : قلب ذاكر گردد و زبان

28